طرح کشت توام برنج و ماهی در شالیزارهای ایران

در استان گیلان اولین تجربه کشت توام برنج و ماهی به طور آزمایش در سال 1367 در ایستگاه تحقیقات شیلات پل آستانه صورت گرفت.

---

کشت توام برنج و ماهی در ایران سابقه زیادی ندارد برای اولین بار این کشت در سال 1364 زیر نظر شیلات مازندران به مرحله اجرا در آمد مرحله مقدماتی و آزمایشی طرح در روستا های دنگ سهه ، صباحی و پاشاکلای مازندران انجام گردیده که در طی آن 300 – 250 کیلوگرم ماهی در هکتار در زمان برداشت برنج و 750 – 700 کیلوگرم ماهی در هکتار پس از برداشت برنج و بر اثر ادامه پرورش تولید گردید. در سال 1366 در روستای فراکلا واقع در مسیر جاده بابل به بابلسر مزرعه ای به مساحت کل 6000 مترمربع و در دو بخش 4000 مترمربع و 2000 مترمربع انتخاب و عملیات کشت توام در آن مورد اجرا قرار گرفت در دو بخش مجموعاً 12000 قطعه لارو 4 روزه کپور ماهی رهاسازی گردید که در پایان دوره پرورش از قطعه کوچک مزرعه ( 2000 مترمربع ) مجموعاً 228 قطعه ماهی به وزن کل 45 کیلوگرم و به وزن متوسط انفرادی 200 گرم و حداکثر وزن انفرادی 500 – 450 گرم به دست آمد . در قطعه بزرگ ( 4000 مترمربع )کلاً 303 قطعه ماهی به وزن کل 40 کیلوگرم و وزن متوسط انفرادی 150 گرم حاصل گردید .
در استان گیلان اولین تجربه کشت توام برنج و ماهی به طور آزمایش در سال 1367 در ایستگاه تحقیقات شیلات پل آستانه وابسته به مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان ( بند انزلی )صورت گرفت در این آزمایش انواع کپور ماهیان چینی شامل کپور ماهی معمولی ، فیتوفاگ ، بیگ هد و آمور با نسبت های معینی در دو استخر برنج کاری شده رهاسازی گردیدند گرچه نتایج حاصل از این آزمایش به صورت مکتوب در نیامده ولی مشاهدات نشان داده اند که ماهی های پرورش یافته در چنین شرایطی از رشد خوبی برخوردار بوده و مضاف بر آن حضور ماهیان در سلامت و افزایش تولید محصول برنج نیز اثرات مثبتی داشته است .
در سال 70 –1369 کشت توام برنج ، ماهی و آزولا در مجتمع دانشگاهی علوم کشاوزری استان گیلان مورد آزمایش قرار گرفت در این بررسی مشخص گردید که ماهی ها از کرم های برگ خوار و ساقه خوار تغذیه نموده و جمعیت آنها را کاهش می دهند در نتیجه بدین طریق از انتشار آفات برنج جلوگیری به عمل آمده و میزان مصرف سموم آفت کش کمتر می شود .
در سال 1375 پرورش مخلوط برنج و ماهی در دو مزرعه برنج یکی واقع در بخش کیاشهر از توابع شهرستان آستانه اشرفیه و دیگری واقع در بخش شفت از توابع شهرستان فومن با نظارت معاونت تکثیر و پرورش آبزیان شیلات استان گیلان به اجرا در آمد.
مزرعه اول به 3 کرت مساوی تقسیم شده و هر یک از کرتهای 1و 2 با 500 قطعه و کرت 3 با 1000 قطعه بچه ماهی کپور 30 گرمی در واحد هکتار ماهی دار گردیدند ماهیان کرت های 1 و 2 بدون استفاده از غذای دستی پس از گذشت 50 روز به وزن انفرادی 500 گرم و 700 گرم نائل شدند پس از برداشت برنج دوره پرورش به مدت 110 روز ادامه یافته و در مجموع در کرت های 1 و 2 ، 450 کیلوگرم و در کرت 3 ، 1175 کیلو گرم در هکتار ماهی استـحصـال گردید . در مزرعه واقع در شفت چهار گونه از کپور ماهیان شامل کپـور معمـولی ، فیتو فاگ ، آمور و بیگ هد به ترتیب با نسبت 70 ،20 ، 5/7 ،5/2 درصد رهاسازی شدند این ماهیان در طول 65 روز پرورش مخلوط برنج و ماهی بدون استفاده از غذای دستی به ترتیب به اندازه انفرادی 500 ، 400 ، 450 ، 550 گرم رسیدند دوره پرورش 90 روز دیگر پس ار دروی برنج تداوم یافته که در نهایت وزن ماهیان رهاسازی شده به شرح زیر به دست آمده است : کپور معمولی 1050 گرم ، فیتوفاگ 550 گرم ، آمور 1100 گرم و بیگ هد 1200 گرم . به طور کلی در این مزرعه 960کیلو گرم ماهی در واحد هکتار حاصل گردید .
در استان فارس نیز بین سال های 73 – 1371 کشت برنج همراه با پرورش ماهی به صورت ترویجی با نظارت واحد آبزیان استان فارس در شهرستان های مرودشت ، نور آباد ممسنی ، کازرون و فیروزآباد به مرحله آزمایش در آمد به طوری که در مزرعه ای واقع در کول کوچک از توابع شهرستان نور آباد ممسنی 2600 قطعه بچه ماهی 10 – 5 گرمی در واحد هکتار رهاسازی شده که پس از یک دوره پرورش 80 روزه در مجموع 225 کیلوگرم ماهی با میانگین وزن انفرادی 110 گرم برداشت شد.
به هر حال هدف نهائی همه موسسات ، محققین ، متخصصان و دست اندرکاران فن کشت توام برنج و ماهی استفاده بهینه از کلیه سطوح ، ابعاد و زوایای مزارع برنج به منظور افزایش تولید و استحصال محصول بیشتر می باشد در حال حاضر سطح زیادی از اراضی کشور های مختلف جهان به ویژه ایران هر ساله منحصراً به کشت برنج اختصاص داده می شود . میدانیم بخش قابل توجهی از زمینهای زراعی بعلت آبگیری و ... بلا استفاده می ماند و یا دانه ها و ساقه های برنج بر بر زمین می ریزد و از بین می رود و بخش قابل توجهی از طبقات غذائی و فضائی موجود در این مزارع به خصوص در دوره پس از برداشت برنج بلااستفاده باقی می ماند و توان تولیدی آن به هدر می رفت که این اراضی تحت کشت برنج ، قابلیت و شرایط لازم برای پرورش آبزیان خصوصا گونه های مختلف ماهیان را دارند لذا با پرورش ماهی در شالیزارهای دارای شرایط مطلوب می توان مقدار چشمگیری پروتئین حیوانی تولید و به بازار عرضه نمود ترویج این سیستم حداقل در تامین پروتئین مورد نیاز خانواده های شالیکار و روستائی می تواند نقش به سزائی داشته باشد .
روش های پرورش ماهی در مزارع برنج :
الف ) پرورش همزمان برنج و ماهی در مزرعه
ب ) پرورش ماهی بدون برنج یا کشت دوره ای برنج و ماهی
در روش اول برنج و ماهی با هم کشت داده می شوند ولی در روش دوم کشت برنج و ماهی به طور متناوب صورت می گیرد و یا بعد از کشت برنج ، ماهی پرورش داده می شود .
الف ) کشت همزمان برنج و ماهی :
1 – مزارع کشت توام بزرگ مقیاس کرت بندی شده که معمولاً از 5 / . تا 5 هکتار و گاهی اوقات بیشتر می باشد .
2 – مزرعه کشت توام کوچک مقیاس : معمولاً مزارع با وسعت 1 / . هکتار و از 4 کرت 250 متر مربعی استفاده می شود.
3 – مزارع دارای خندق کناری : که در این مزرعه در وسط و محوطه مزرعه برنج کشت می شود. و در دور مزرعه زهکش و خندق وجود دارد که به عنوان حوضچه استفاده می شود.
4 – مزارع دارای استخر مرکزی که در وسط حوضچه وجود دارد و اطراف برنج کشت می شود.
5 – مزارع دارای خندق جانبی که در دو طرف مزرعه دارای شیب بوده و دو طرف به عنوان حوضچه استفاده می شود.
ب ) پرورش ماهی بعد از برداشت برنج :
در این روش پس از برداشت برنج عمق آب افزایش داده می شود و در نتیجه مزرعه برنج تبدیل به یک استخر پرورش ماهی موقت مبدل می گردد.
افزودن آب و ایجاد عمق آب پس از برداشت برنج در مزارع مزایایی دارد :
1 – باعث تخت شدن کف مزرعه می شود
2 – ساقه های باقی مانده حاصل از برد أشت به زیر آب رفته و در نتیجه موجبات نابودی بقایای کرم ساقه خوار برنج را فراهم می آورد
3 – فضای بیشتری جهت تغذیه و رشد ماهی ها فراهم می آید و در نتیجه ماهی ها رشد بیشتر پیدا کرده و تقریباً به وزن 700 الی 750 گرم می رسند
4 – فضولات ماهی ها خاک را تقویت می کند
عملیات اجرایی طرح کشت توام برنج و ماهی در شالیزار 7/. هکتاری :
در راستای پرورش ماهیان گرم آبی و عدم موفقیت مطلوب در سال های متمادی تصمیم گرفتم در رشته تکثیر و پرورش ماهیان گرمابی آب شیرین ادامه تحصیل دهم و در سال 80 در دانشکده میرزا کوچک خان رشت در رشته تکثیر وپرورش ماهیان آب شیرین و میگو پذیرش شدم و در رشته تحصیلی ام و جهت تحقیقات مشاهده ای و عملی توسط دوستان شیلاتی به شیلات استان گیلان در انزلی معرفی شده و با طرح کشت توام برنج و ماهی آشنا گردیدم و بلافاصله درخواست کتبی خود را ارائه داده و مزرعه ای که حدود 7 / . هکتار بوده واقع جاده شهرصنعتی رشت بعد از دانشکده میرزاکوچک - در روبروی پل ورودی شهرصنعتی را برای این کار معرفی نمودم که با حمایت اداره کل شیلات دو سال پی در پی ، اجرای این طرح مشغول شدم .
فرضیه تحقیق : کشت توام ماهی و برنج تحت عنوان کشت توام ، به نحوی که شلتوک بیشتر و مرغوبی تولید شود و با پرورش ماهی در شالیزار با هزینه کمتری گوشت و پروتئین نیز تولید نمایم با هدف بعدی اینکه کود شیمیایی و سموم را تا حد امکان در فرایند کشت حذف نمایم.
اقدامات اجرایی در شالیزار
ساخت حوضچه و مرمت دیواره های مزرعه :
شکل مزرعه حدوداً مستطیل شکل می باشد منتهی شیب آن به دو طرف ضلع شمالی و غربی بوده و به ناچار حوضچه در دو ضلع می بایست احداث شود که با بیل دستی و استفاده از یک هفته کار توسط 2 نفر در این دو ضلع ، قسمتی از ضلع غربی و نصف ضلع شمالی به عرض 7 متر حوضچه ای با عمق 50 سانتی متر پائین تر از کف مزرعه احداث نمودم ( معمولاً‌حوضچه ها را کمتر از 1 / . کل شالیزار در نظر می گیرند که در این مزرعه رعایت گردید ) و دیواره های ضلع شمالی و غربی را مرمت نموده ( البته در حالت طبیعی دور مزرعه دیوار نسبتا بلند و مناسبی داشت ) و با یک سری لایروبی از دور مزرعه اشکالات دیواره را برطرف نموده و ورودی خروجی هم با استفاده از نهر و لوله ایجاد شد به طوری که آبگیری این مزرعه سمت حوضچه و پائین 1200 سانتی متر و بالادست مزرعه که امکان کشت برنج بوده 60 سانتی متر قابل آبگیری بود.
آماده سازی شالیزار :
مزرعه برنج که از چند کرت مسطح تشکیل شده ابتدا شخم زدن و تسطیح آن اقدام نموده و سپس با نشاء برنج از نوع ساقه مقاوم و پر محصول ( خزر ) را نشاءکاری نمودیم و کوددهی مزرعه هم با کودهای معدنی فقط در یک مرحله و به خوبی انجام گرفت .
همچنین قسمت حوضچه هم با کود حیوانی کاملاً پوشیده و غنی شده تمام کف آن کوددهی شد و بعد از نشاء کاری با اضافه نمودن آب مزرعه کم کم آبگیری و 15 روز بعد از نشاءکاری (اول خرداد) حوضچه آماده برای ماهی دار نمودن بود.
· آماده سازی ورودی و خروجی و ایجاد زهکش ها:
در این مرحله نهر های آب ورودی و خروجی لایروبی شدند و در خروجی با لوله پولیکا با قطر 200 تانتی متر خروجی مناسبی درست نموده و از داخل حوضچه با نصب زانو و آوردن لوله به طرف لالا از خروج آب جلوگیری گردید.
همچنین در چایین دست مزرعه و کناره بیرونی کیواره با ایجاد نهر بعنوان زه کش آبهایی که نشت می نمودند به طرف خروجی هدایت گردیدند.
نصب پمپ هواده :
در این مزرعه یک پمپ 2 اینچ جهت هوادهی استفاده گردید تا در زمان گرمای شدید هوا خصوصا در شبهای تابستان که اکسیپن آب به شدت پایین می آمد، این پمپ آب را از ارتفاع 1 متری روی یک سکو در داخل آب پاشیده و به این ترتیب آب با هوا ترکیب می شد و عمل هوا دهی به راحتی انجام و علاوه بر آن از حرارت اب هم کاسته می شد. از طرفی چون از آب حوضچه جهت پمپاژ هوادهی استفاده می نمودیم در ورودی پمپ ***** مناسبی تعبیه نموده تا ماهی وارد پمپ نشود و یا به ماهیان موجود آسیبی نرسد.
تهیه بچه ماهی و رهاسازی در حوضچه :
بچه ماهی طبق قرارداد شیلات به صورت مجانی تحویل می دادند با هماهنگی به عمل آمده یک روز مشخص نمودند که با یک دستگاه وانت و 2 مترمربع پلاستیک دو لایه و چند سطل به محل تحویل بچه ماهی در جاده جیرده روستای سیاگلوندان مزرعه آقای بخرد مراجعه نموده و چهار گونه از کپور ماهیان شامل کپـور معمـولی ، فیتو فاگ ، آمور و بیگ هد به ترتیب با نسبت 67 ،20 ، 10، 3 درصد رهاسازی شدند 670 قطعه کپور معمولی 30 گرمی ، 100 قطعه آمور 50 گرمی ، 200 قطعه فیتوفاگ 50 تا 100 گرمی ، 50 قطعه بیگ هد 50 تا 100 گرمی جمعاً حدود 1300 قطعه را با (10درصد تلفات اضافه تر) تحویل گرفته و با دقت از مسیر 15 کیلومتری به مزرعه ام واقع در روبروی شهر صنعتی رسانده و رهاسازی نمودیم البته در حمل رهاسازی دقت گردید که تلفات به حداقل برسد و استرس کمتری داشته باشیم.
· مراقبت های بهداشتی و کارشناسی :
طبق تعهد شیلات هر 15 روز یک بار یکی از کارشناسان محترم شیلات ( مهندس شجری یا مهندس مژدهی ) در مزرعه حضور یافته و با انجام بیومتری وهمچنین اکسیژن ،ph و شفافیت آب را اندازه گرفته و دستورات لازم در خصوص تعداد وعده غذای دستی و کوددهی را در دفتر موجود ثبت می نموند و هر 15 روز بر اساس آن دستورات مزرعه اداره می شد.
 نحوه آبگیری مزرعه و تغذیه دستی ماهیان :
قسمت حوضچه متوسط 65 سانتی متر آبگیری شده و تمام تغذیه ماهی به صورت دستی شامل سبوس برنج و گندم ، پودر گندم ضایعاتی تهیه شده از کارخانه آرد برای ماهی کپور و علوفه تازه خرد شده برای بچه ماهی آمور ، همچنین کوددهی آلی و معدنی جهت غنی سازی آب حوضچه از لحاظ تولید فیتو پلانگتون و زئو پلانگتون انجام می گیرد.