نقش آب در پرورش دام و طیور

بطور کلی ،چون گاوهای درشت جثه تر و سنگین تر ، خوراک بیشتری مصرف می کنند لذا آب بیشتری نسبت به گاوهای ریز جثه تر می خورند.

---

نقش آب در پرورش دام و طیور
اگرچه آب ماده مغذی محسوب نمیشود ولی یک از ارکان حفظ حیات هر جاندار بوده و محیطی برای تمام فرایندهای بدن است و از مواد متشکله تمام سلولها و بافت های حیوان میباشد اگر حیوانی از آب محروم شود سریعتر از حیوانی که از تمام مواد غذائی دیگر محروم شده باشد میمیرد.آب باعث محلول شدن مواد قابل هضم غذا وانتقال آن به نقاط مختلف بدن ودفع مواد زیان آور می شود وجود آب برای حفظ تعادل مایعات بدن ، دفع مواد زاید ، حفظ تعادل صحیح یونها ، کمک به هضم ، جذب و سوخت ‏ساز مواد غذایی ضروری است ، همچنین بسیاری از فعل وانفعالات شیمیائی که آنزیم ها درآنها دخالت می نمایند ( ئیدرولیز ) درمحیط مایع صورت می گیرند .
با عنایت به اهمیت و نقش حیاطی آب در بدن دام ، در مقاله حاضر تلاش شده است تا مطالب مستندی در خصوص میزان آب موجود در بدن ، منابع تامین آب ، مکانیسم جذب و دفع آب ، کیفیت و دمای آب گردآوری شود که مورد استفاده علاقمندان گرامی قرار گیرد .
مقدار آب در بدن
آب موجود در بدن به قسمتهای داخل سلولی و خارج سلولی تقسیم شده و آب داخل سلولی بزرگترین قسمت آن می باشد ، که حدود دو سوم آب بدن به شمار می رود. مایع خارج سلولی متشکل از آب اطراف سلولها، و بافت پیوندی، آب در پلاسما و آب عبوری بین سلولی یا آب موجود در دستگاه گوارش میباشد
میزان آب موجود در بدن حیوانات بر اساس سن و نوع دام  متفاوت بوده و وجود آن تا سطح معینی در بدن حیوان یک مسئله حیاتی است بطوریکه کاهش آب بدن بمیزان 20 درصد کشنده است . نوزاد حاوی 750 ‏ تا 800 ‏گرم آب درکیلوگرم است ، 75 درصد وزن بره در بدو تولد ‏و 50 درصد وزن بره پرواری از آب تشکیل شده است. اما این مقدار دربدن یک حیوان بالغ وچاق به حدود 500 ‏گرم درکیلوگرم کاهش می یابد .همچنین حداقل 55 درصد وزن زنده مرغ و 65 درصد وزن تخم مرغ ازآب تشکیل شده است ،آب موجود در بدن گاوهای شیری 56 تا 81 درصد وزن بدنشان را تشکیل میدهد و در شیر 8 درصد آب وجود دارد .
بطور کلی گاوهای که چاقتر هستند، بدنشان آب کمتر ، ولی گاوهای لاغر بدن پرآب تری دارند (بیشتر از 70%) که این اختلاف در میزان آب، دلالت بر ترکیب ‏متنوع بدن این دو دسته گاوها دارد. هرچه آب بد ن کمتر باشد، در عوض چربی بیشتر است و این موضوع در گاوهای چاق دیده می شود.آب در تمام نقاط بد‏ن به صورت ترکیبی یافت می شود. حتی در استخوان های گاو که سخت ترین عضو بدن است، 25% وزن آن را آب در بر می گیرد .
میزان مصرف آب
الف : مصرف آب در گاو
آب مورد نیاز روزانه گاوهای گوشتی، نه تنها وابسته به نژاد آنها است، بلکه به سایز بدنی، درجه حرارت  محیط در روز، شرایط بدنی ، نوع جیره و مقدار رطوبت آن، میزان نمک موجود در خوراک ، نسبت افزایش وزن روزانه و دمای آب مصرفی ، وابسته است .
بطور کلی ،چون گاوهای درشت جثه تر و سنگین تر ، خوراک بیشتری مصرف می کنند لذا آب بیشتری نسبت به گاوهای ریز جثه تر می خورند. همچنین گاوهای گوشتی ، بخصوص گاوهای جوان در حال رشد همواره بیشتر از گاوهای  بالغ تر به آب نیاز دارند .گاوهای که از علوفه سبز و پرآب ( دارای حدود 80 الی 75 % رطوبت) استفاده میکنند ، نسبت به گاوهای دیگری که خوراک های خشک ( دارای  12- 10 % رطوبت) مصرف می نمایند ، به آب کمتری نیازمندند .
مصرف آب همچنین به میزان دسترسی دام به آب و درجه حرارت آن بستگی دارد .گاوهایی که در تمام اوقات شبانه روز به آب دسترسی دارند در مقایسه با آنهایی که روزانه یک یا دو بار فرصت دستیابی به آب دارند آب بیشتری می نوشند و شیر بیشتری نیز تولید می کنند. گاو های پر تولید در مقایسه با گاوهای کم تولید با افزایش دفعات نوشیدن آب ، افزایش بیشتری در تولید شیر نشان می دهند. ولرم بودن آب در روزهای سرد ، در مقایسه با آبی که کمی بالاتر از صفر درجه ‏است ، باعث می شود که گاوها آب بیشتری مصرف کنند.
‏گاوها، به علت این که مقدار مناسبی آب را می توانند در شکمبه خود ذخیره کنند، تا 3- 2  روز بی آبی را هم می توانند تحمل کنند. این در صورتی است که دمای هوا آنچنان گرم نشود که برای گاو تنش زا باشد. بی تردید، این مقدار مقاومت به کم آبی، در هوای گرم کاهش می یابد .
ب: مصرف آب در طیور
طیور تقریبا به مقدار زیادی آب نیاز دارند. مقدار آبی که بوسیله مرغ مصرف میشود تابع عوامل متعددی میباشد که به موارد ذیل اشاره میشود :
1. مقدار خوراک مصرف شده ،
2. حرارت ورطوبت محیط ،
3. عالیت مرغ ،
4. ماهیت خوراک مصرف شده ، مخصوصا آب ، نمک و پروتئین موجود در خوراک
 تحت شرایط معمولی از نظرحرارت و رطوبت ، مرغ تقریبا دو برابر خوراک مصرفی خود آب مصرف میکند . در شرایطی که هوا گرم باشد این مقدار ممکن است بدو برابرافزایش یابد . بطورمتوسط مقدارآ ‏ب مصرف شده بوسیله مرغ معادل دو یا سه برابر مقدار خوراک مصرف شده است .
توصیه میشود در طول دوره پرورش آب شیرین فراوان ، تمیزو خنک دردسترس مرغ باشد . اگر مرغها نتوانند تمام آب مورد احتیاج خود را بدست آورند ، آنها بهمان نسبت خوراک کمتری مصرف میکنند لذا تامین آب بمقدارکافی برای ادامه مصرف خوراک ‏بطور طبیعی لازم میباشد ، نوسانات سرعت رشد غالبا میتواند نشانه ای از نوسانات خوراک مصرف شده بوده و بنوبه خود ، این نوسانات میتواند نشانه ای از عدم تامین مقدار آب مورد نیاز طیور باشد . پرریزیهای جزئی در مرغهای تخمگذارغالبا ممکن است نشانه آن باشد که ‏مرغ ها در بعضی اوقات نتوانسته اند مقدار آب کافی مورد احتیاج خود را برای مدت چند روز و یا کمتر بدست آورند .
ج : مصرف آب در گوسفند
‏در فصول تابستان، دفعات نوشیدن آب افزایش می یابد و حتی در موقع لزوم گوسفند از آشامیدن آب نسبتا گرم با حرارت 63 درجه سانتیگراد نیز مضایقه ‏نمی نماید. بهتر است آب آشامیدنی حداقل 10‏درجه سانتیگراد حرارت داشته باشد زیرا‏ پایین بودن درجه حرارت آب تا صفر درجه، اثرات منفی بر تراکم میکروارگانیسم های شکمبه داشته و فعالیت آنها را کم می کند که در نتیجه کاهش هضم مواد غذایی را در شکمبه خواهد داشت و گاهی در میش های آبستن باعث سقط جنین می گردد. میش آبستن در شرایط تغذیه مناسب  معمولا دو برابر دوره نگهداری، آب می نوشد. در اواخر دوره آبستنی حجم آب آشامیدنی در میش افزایش می یابد و در دوره شیردهی از 30 ‏ تا 50 ‏درصد حد معمول نیز تجاوز می کند. کمبود آب قدرت و کارایی حیوان را مختل می سازد و بروز اختلالات مانند سنگهای ادراری در بره های پرواری و حتی مسمومیت های دوران بارداری در میشی ها را تسهیل می نماید.
جدول  پائین مقدار تقریبی آب در بدن گوسفند را نشان می دهد:


بطوریکه گفته شد آب نقشی مهم و غیر قابل انکاری در بدن دارد زیرا که حیوان می تواند تقریبا کلیه چربی ها و کمتر از نصف پروتئین های خود را از دست بدهد و هنوز زنده بماند، در صورتیکه با از دست دادن یک پنجم آب بدن تلف می شود .
‏مقدار مصرف آب آشامیدنی در گوسفند با عوامل مختلف ارتباط دارد: درجه ‏حرارت، میزان بارندگی، مقدار فعالیت و تحرک حیوان ، سن، نوع تولید ، میزان پشم و متابولیسم پایه ای، دفعات نوشیدن آب، مقدار مصرف غذا، سطح تغذیه (خوب یا بد)، کیفیت غذا (آبدار و خشک)، ظرفیت مرتع و آب منطقه از جمله عواملی هستند که روی حجم آب آشامیدنی گوسفند اثر مستقیم دارند .
‏در شرایط طبیعی، مقدار آب مورد نیاز گوسفند در محیط آب و هوای خشک و چرای آزاد تقریبأ 4 لیتر در روز است و در آب و هوای معتدل، نسبت احتیاج گوسفند کمتر و تقریبأ معادل  1.5 لیتر در روز می باشد. گوسفند تحت رژیم غذایی بیشتر و در رژیم غذایی آبدار ، کمتر به آب احتیاج دارد. علاوه بر این کیفیت علوفه مرتع از لحاظ سرسبزی و آبدار بودن، احتیاجات گوسفند را از نظر آب کاملأ کاهش خواهد داد.
معمولا برای هر 15 ‏ راس دام یک آبشخور به طول 45 سانتیمتر با آب تمیز زلال ، شفاف و بدون بو با درجه حرارت بین 10 تا 18 درجه سانتیگراد در نظر میگیرند که برای جلوگیری از بروز بیماریهای انگلی باید شرایط بهداشتی بطور کامل رعایت شود.
منابع تامین آب
حیوان آب مورد نیاز خود را از سه منبع تامین می نماید :
1. آب آ‏شامیدنی : معمولا حیوان آن اندازه آب می نوشد که احتیاج دارد .
2. آب موجود درغذا : آب موجود درغذاها بسیارمتغیر است و ممکن است از 600 گرم درکیلوگرم (دربذور) تابیشتراز 900 گرم درکیلوگرم (درمحصولات ریشه ای ) تغییر نماید لذا مقدار آب گیاهان درحال رشد بستگی به مرحله رشد و سن آنها دارد.
3. آب متابولیکی : که براثر اکسیداسیون مواد آلی حاوی ئیدروژن غذا درهنگام متابولیسم بوجود می آید .
جذب آب در بدن حیوان
در درجه نخست جذب آب از ناحیه شکمبه و هزارلای (حدود یک سوم تا دوسوم آب مصرفی گاوها در ناحیه هزارلا ‏جذب می شود. )  گاو صورت می گیرد و مقدار کمتری هم در شیردان جذب می شود. پس از این نواحی ، به ایلئوم ، ژئوژنوم ، روده کور و روده بزرگ می رسد که در این منطقه نیز جذب خالص وجود دارد. ذکر این نکته لازم است که در مقایسه با گوسفند و بز، جذب آب به مقدار کمتری در روده بزرک گاوها انجام می شود. به همین دلیل ، مدفوع گاو نسبت به گوسفند و بز ، مرطوب تر و شل تر است. ولی مدفوع گوسفند و بز چون بیشتر آب آن جذب می شود خشک و به شکل پلت است. البته حتی در میان نژادهای گوناگون گاو گوشتی هم اندک تفاوتی در جذب خالص از ناحیه انتهای دستگاه هضم وجود دارد که همین موضوع ، باعث ایجاد شکل های مختلفی از مدفوع از نظر سفت یا شل بودن می شود. ‏آنچه باعث اثر ویژه بر جذب آب می گردد روابط اسمزی درون هر اندام خاص است. این رابطه بدین صورت توصیف می شود که پس از خوردن خوراک ، مواد محلول بیشتری در مواد خورده شده وجود داشته و این مواد محلول باعث افزایش فشار اسمزی در آن ناحیه می شود که منجر به ورود آب از بدن به آن عضو خاص میشود (مانند شکمبه یا روده). در این هنگام ، مقدار جذب به میزان مایعات مصرف شده پیش از خوردن خوراک و نیز در هنگام خوردن بستگی دارد به طوری که اگر گاو در حین یا قبل از خوردن خوراک ، مایعات و یا آب زیادی مصرف کرده باشد آب موجود در آن عضو خاص (شکمبه یا روده) جذب نشده و در بیشتر موارد منجر به اسهال می شود. در این هنگام ، روده بزرک قادر به جذب باقیمانده آب موجود در خود‏ نبوده و مدفوع به شدت رقیق و آبکی خواهد بود. پس ، برای قوام داشتن خوب مدفوع ، بهتر است در مقدار مایعات مورد مصرف حیوان دقت داشته باشیم .
یکی از عواملی که مقدار جذب را تحت تاثیر قرار می دهد ، خوردن نمک فراوان است. گاوی که نمک زیاد مصرف کند ، به دلیل روابط اسمزی خاص ، باید آب بسیار دفع کند. میزان جذب خالص آب با خوردن نمک زیاد ، بسیار کم شده و دفع آب افزایش می یابد. البته این نوسانات در جذب آب مکانیسم هموستاتیکی است چرا که غلظت مواد خورده شده در دستگاه هضم گاو در حد بهینه حفظ شود. شدید ترین حالت برای جذب آب ، هنگامی است که آب یا دیگر مایعات بدون خوراک و به  تنهائی به مصرف برسد. در این شرایط، مایعات به سرعت جذب می شود .
از عوامل دیگری که مقدار جذب آب را تحت تاثیر قرار می دهد ، پکتین است که در ‏موادی چون سیب و  مرکبات وجود دارد و چون منجر به تشکیل ژل در دستگاه هضم  می شود، ‏این ژل ها آب را در خود نگه داشته و جذب آن به دستکاه هضم را کاهش داده و لینت آور است .
در نهایت ، به عوامل اسهال زا اشاره می کنیم که از هر منشاء که باشد (خواه از جیره یا از سموم و ...) به دلیل تاثیری که بر روابط اسمزی یادشده می گذارد، جذب آب را کم کرده و مدفوع رقیق می شود.
دفع آب از بدن حیوان
دفع آب از راه ادرار، مدفوع ، شش ها (به طریق نامحسوس) و همچنین عرق ، صورت می گیرد. دو نوع دفع برای آب تعریف شده است که می توآن آنها را چنین برشمرد:
ا. دفع دوره ای آب که از راه ادرار و مدفوع است .
2‏. دفع پیوسته که از راه تبخیر ششی و عرق است که حالت اول- یعنی تبخیر ششی - پیوسته تر است.
با خوردن خوراک های سرشار از پروتئین ، دفع ادرار بیشتر می شود که برای دفع اوره و تنظیم مقدار طبیعی ازت بدن صورت می گیرد. همان گونه که می دانید ، مرغها و دیگر طیور ، ازت را به ‏شکل اسید اوریک دفع می کنند. بنابراین مرغها نسبت به گاوها مزیت دارند و آن این که اسید اوریک نسبت به اوره ، منجر به تولید آب متابولیکی بیشتری می شود.
‏از عوامل مهمی که دفع آب را تحت الشعاع  قرار می دهد، گرما و یا همان تنش حرارتی است که با گرم تر شدن هوا، دفع کلیوی آب هم بیشتر می شود . ‏گاوهای که علوفه و فیبر بیشتر مصرف دارند، آب مدفوعی بیشتری دفع می کنند.
‏مقاومت به گرما نیز موضوع مهمی است که در میان انواع گاو از نژادهای مختلف، تفاوت می کند. گاوهای مناطق گرمسیر، مقاومت بیشتری به گرما داشته ولی، گاوهای اروپایی مقاومت کمتری در این رابطه دارند و هرچه مقاومت به گرما بیشتر باشد مدفوع خشک تر دفع می شود و این همان مکانیزم هموستاتیک حفظ آب است که باعث جذب بیشتر و دفع کمتر آب در نژادهای مناطق گرمسیر می شود.
‏همان گونه که اشاره شد، شش ها بخشی مهمی از دفع را که موسوم به دفع نامحسوس است ، انجام می دهند. هوای که هنگام دم وارد بدن گاو می شود خشک بوده ولی ‏همان هوا هنگام بازدم ، مرطوب شده و تا 90 % از آب اشباع می شود. هنکام تنش حرارتی که ‏تنفس کردن به تعداد بیشتری انجام می شود ، فعالیت این بخش دفعی هم زیادتر می گردد.
ناحیه دیگر دفع آب در بدن که بدان اشاره شد، عرق است که ظاهرا تمام گونه های گاوی به یک میزان غدد عرق ندارند به گونه ای که گاوهای که دارای غدد عرق بیشتری هستند، در برابر به گرما مقاومت بیشتری دارند. این در حالی است که گاوهای اروپائی که غدد عرق کمتری دارند به گرما حساس ترند و نمی توانند در مناطق بسیار گرم، پروار شوند .
کیفیت آب
کیفیت آب یک موضوع مهم در تولید و سلامت دامها است. پنج معیار در سنجش کیفیت آب ، هم در انسان هم در حیوان مورد توجه قرار دارند :
1. خواص ارگانولپتیک (بو و طعم)،
2. خواص فیزیکی شیمیایی (PH ، مواد جامد محلول، اکسیژن محلول و سختی)،
3. وجود ترکیبات سمی (فلزات سنگین، مواد معدنی سمی، فسفاتهای آلی و هیدروکربنها ).
4. وجود ‏املاح یا ترکیبات اضافی (نیتراتها ، سدیم، سولفاتها، آهن)
5. وجود باکتریها
» بو و طعم  :آب آشامیدنی نباید بو و طعم نامطلوبی داشته باشد، بو و طعم آب مربوط به املاح معدنی و یا مواد آلی موجود در آن است.
» خواص فیزیکی شیمیایی : آب آشامیدنی باید بی رنگ ، زلال و شفاف باشد. تیره بودن آب به دلیل معلق بودن مواد غیر ضروری مانند ماسه ریز ، رس ، جلبک و موجودات زنده در آن است و باعث تیرگی می شوند آب مناسب باید  PH بین 5/6 تا 8 (به طور طبیعی 7) داشته باشد ، وجود گازهایی از قبیل هیدروژن ، سولفور و انیدرید کربنیک در آب ایجاد اسیدیته نموده و PH آب را پایین می‌ آورد و در نتیجه باعث زنگ زدگی و خوردگی لوله ها می شود. آبهای که PH کمتر از 5/5 دارند و اسیدی ترند اسیدوز را تشدید می کنند ، از سویی آب قلیایی با PH  بیشتر از 5/8 آلکالوز ملایم ایجاد میکند . مواد جامد غیر محلول در آب را هم باید مورد نظر داشت. برخی مناطق دارای آب آهکی و پاره ای دیگر آب گچی و ... هستند که تمام این موارد تا حدودی قابل تحمل بوده که بیش از یک میزان خاصی ، مسموم کننده خواهد شد.
» وجود ترکیبات سمی : مواد محلول در آب ممکن است علاوه بر مضر بودنشان ، موجب تغیر فرمول غذائی یا جیره مصرفی شوند و یا ممکن است آب را غیر قابل مصرف سازند
•گاوهای شیری بالغ می توانند بعد از مدتی به مقادیر بالای سولفات موجود در آب ( 2500 ‏تا 2000PPM  ‏) عادت نمایند. نکته دیگر در مورد املاح و مواد معدنی موجود در آب این است که سطوح زیاد سولفات و منیزیم در آب ، باعث اسهال گاو می شود و سطح نیاز به سلنیوم و ویتامین E را افزایش می دهد. از طرفی اگر آهن زیادی در آب وجود داشته باشد ، نیاز به مس بیشتر می شود. گاوهای بومی نسبت به گاوهای اصلاح شده  تحمل بیشتری به مصرف آب های دارای ناخالصی دارند. ولی ، گاوهای گوشتی اصلاح نژاد شده و غیر بومی که به مناطق مختلف برده می شوند و به پروار بسته می شوند به ناخالصی های آب حساس تر از بقیه هستند.
•ضد عفونی کردن آب با کلر (تا 220 PPM  ‏ ) هیچ پیامد حادی ندارد لیکن در مقادیر 50 تا ‏100 PPM  ‏خوش خوراکتر است.
•وجود آهن در آب به دلیل امکان ترکیب شدن آن با فسفر و ایجاد نمکهای غیر محلول ممکن است کمی مساله ساز باشد. منابع آب حاوی بیش از , 3PPM  ‏آهن باید آهن زدایی شوند.
•انجام تست هایی برای اطمینان از نبودن وجود حشره کش در آب ، هر از چند گاهی توصیه می شود .
•سختی آب : سختی در کل بر حسب مجموعی از کلسیم و منیزیم گزارش شده در مقادیر معادل کربنات کلسیم بیان می شود . کلیسم و منیزیم موجود در آب برای سلامتی حیوان مضر نیست لیکن به جیره غذایی مواد معدنی اضافه می کنند. که در جیره بایستی مد نظر قرار گیرد . طبقه بندی سختی در جدول زیر نشان داده شده است .
جدول سختی آب


 وجود ‏املاح یا ترکیبات اضافی :
 الف ، نیترات : برای مصرف انسان ، مقدار ازت نیتراتی که بعنوان ماکزیمم حد مجاز در نظر گرفته شده است 10 ‏قسمت در میلیون میباشد .
مقادیر زیاد ازت نیتراتی ممکن است سمی باشد و مقادیر کمتر ممکن است در مورد استفاده قرارگرفتن ویتامین A ‏ و مواد غذائی دیگر مزاحمت ایجاد نماید . آبی که دارای  50  قسمت در میلیون و یا بیشتر ازت نیتراتی باشد ، هیچوقت نباید برای مصرف طیور توصیه گردد ، و مقدار کمتراز آن هم خطرناک میباشد وجود ترکیبات نیترات - نیتروژن ‏ ‏بیش از 100 PPM ، به خصوص برای حیوانات جوان خطرناک است .
جدول نیترات درآب


ب ، نمک : نکته دیگر در پیرامون مقدار ناخالصی های موجود در آب به طور ویژه نمک است. حد قابل ‏تحمل نمک در آب برای گاوهای در حال رشد ، 1 درصد بوده (این حالت ، منوط به آن است که آب ، به طور آزاد در اختیار تلیسه ها باشد)و اگر این مقدار به 1.2 ‏درصد افزایش یابد ، به ناچار مقدار مصرف آب توسط گاو بالا می رود تا بتواند سدیم اضافی را با ادرار دفع کند. بیشتر از این مقدار اگر نمک در آب وجود داشته باشد ، باعث کاهش مصرف آب شده ‏و در نهایت ، مقدار 2 درصد نمک در آب باعث مسمومیت شده ، و نشانه های چنین مسمومیتی، افت اشتها و کاهش وزن گاواست البته ، این نوع مسمومیت، با عمومیت رایج ناشی از زیاده روی در مصرف آب که پس از یک دوره بی آبی در حیوان ایجاد می شود ، متفاوت است، در چنین حالتی بدن بی آب شده و قسمت مایع خون گاو کمتر از بخش جامد آن می شود که این حالت را آنهیدرمیا  ( کم آبی خون یا غلیظ شدن خون ) می گویند.
بر اساس بررسیهای انجام شده هنگام استفاده از آبی که  0.5 تا 0.65 درصد کلرید سدیم ‏داشت از میزان مصرف خوراک ، کاسته شد. اگر هر دو روز یک بار و یا روزی یک مرتبه ، به گاوها از آبی بدهیم که دارای 1 %‏´ نمک است و در ضمن گاوها به طور وعده ای به چنین آبی دسترسی داشته باشند، گاوها از خوردن چنین آبی خودداری می کنند. به نظر می رسد ،هرچه دسترسی گاوها به آب بیشتر شود، نسبت به زمانی که آب را به صورت وعده ای دریافت می کنند تحمل آنها به شوری آب بیشتر می شود و در حالا تی که به صورت وعده ای طی ساعات معینی از روز آب می خورند ، حساسیت بیشتری به شوری آب نشان می دهند. یادآور می شود، که نمک های موجود در آب تنها به کلرید سدیم منحصر نبوده و دیگر نمکهای معدنی از جمله نمک های سولفات باید در نظر گرفته شود .در مقایسه با نمک های  کلراید، به نظر میرسد که نمک های سولفات مضرتر هستند . اگر نمک معمولی ( کلرور سدیم ) در آب زیاد ‏باشد ، در تنظیم کردن مواد جیره غذائی بایستی نمک موجود در آب را مورد توجه قرار داد.
» وجود باکتریها : آ‏ب باید عاری از باکتریهای مضر ، مواد جامد قابل حل و یا شناوراضافی باشد . باکتریهای بیماری زا معمولا از راه زهکش  سطحی وارد آب میشوند تعداد باکتری ها (مثل کلی فرم) باید کمتر از 1000کلنی در هر 100 میلی لیتر باشد.کیفیت آب مصرفی از لحاظ بهداشتی را نباید نادیده انگاشت و همیشه آبخوری مناسب در دسترس دامها باشد درصورت عدم دسترسی دام به آبخوری ، ممکن است از آبگیرهای موجود در اصطبل که به احتمال زیاد با ادرار دام ها آلوده هستند ، آب بخورد که در این صورت ، ممکن است به بیماری های روده ای مبتلا شود .‏نباید اجازه داده شود که در آبخوریها کپک رشد نماید زیرا بعضی ازکپک ها مواد سمی قارچی تولید مینمایند .
میزان دمای آب مورد مصرف دامها:
به دمای  آبی که به گاو گوشتی داده می شود، باید توجه خاص داشت در فصل زمستان بایستی از یخزدگی آب جلو گیری کرد ، اگر در هوای سرد آب مورد مصرف گاو را گرم کنیم ، مصرف آن توسط گاو بیشتر می شود در این شرایط نباید آب را خیلی گرم کرد که قابل مصرف دام نباشد ; بلکه گرمی آب بایستی اندکی بیشتر از دمای محیط اطراف دام باشد. برعکس این موضوع ، یعنی اگر هوا گرم بود آب مورد مصرف دام در آبشخورها هم گرم می شود و گاو هرچه آب بنوشد ، تشنگیش برطرف نشده و همچنان به آب خوردن خود ادامه خواهد داد تا جای که ممکن است حجم زیادی از دستگاه هضم دام از آب پر شده و اختلالات متابولیک ایجاد نماید .
در این حالت، باید کاری کنیم که گاو با خوردن مقدار کمی آب به میزان نیاز طبیعی خود رسیده و سیرآب شود. در این شرایط ، شاید تنها کاری که می توان کرد، خنک کردن آب است . زیرا حیوان از دو جنبه به آب نیاز دارد. یک جنبه نیازهای است که در سطح سلولی بوده و واکنش های متابولیکی دام را برطرف می کند و جنبه دیگر هم آن که دام برای خنک کردن دهان و سایر نقاط دستگاه گوارشی از جمله شکمبه، آب می نوشد. در حالتی که آب گرم باشد ، ممکن است که به ظاهر نیاز اول دام با خوردن آب گرم برطرف شود، ولی واقعیت آن است که نه تنها نیاز دوم (خنک کردن دستکاه هضم) بلکه نیاز اول هم یعنی آب از جنبه متا بولیکی برآورده نشده است. چرا که وقتی گاو در خوردن آب افراط می کند ، حجم زیادی از شکمبه اش از آب پر شده و اعمال جذب آب و سایر مرا حل بعد از آن ، هم مختل می ماند و گویی دام اصلا آبی نخورده و بیشتر آن بسرعت دفع می شود.
همانطور که اشاره شد، برای رفع این مشکل باید آب را خنک کرد ، در دمای بالای 30  ‏درجه سانتی گراد ، اگر دمای آب را از 31  درجه به 18.3  ‏درجه بکاهیم ، مقدار مصرف آن کمتر شده  (به اندازه  4.5- 3.6 لیتر در روز) و به دنبا‏ل آن از سرعت تنفس هم کاسته شده (به اندازه 12- 10 درصد ) و گاو له له کمتری برای خنک کردن خود می کند و در نهایت سرعت رشد دام به انداز 36 % بیشتر خواهد شد. وقتی که گفته می شود که مقدار مصرف آب کمتر می شود ، به این معنا نیست که گاو رغبت کمتری به مصرف آب دارد بلکه به معنای آن است که گاو با نوشیدن آب کمتر، سیرآب شده و در مقدار مصرف آب خنک نسبت به مصرف آب گرم ، زیاد روی نمی کند .
تصفیه آب آشامیدنی
امروزه در اغلب کشورهای جهان دستگاههای تصفیه کننده آب آشامیدنی ‏قابل حمل و نقل تهیه شده و مورد استفاده مردم قرار میگیرد . تصفیه کننده های شیمیایی نظیر کلرین ، یدین ،آمونیاک واشعه ماوراء بنفشی نمونه این قبیل تصفیه کننده ها میباشند. ‏تصفیه کننده کلرین در سطح پایین و معمولا 3 تا 10 قسمت در میلیون مورد استفاده قرار میگیرد اثر یدین روی قارچ از نظر خواص میکرب کشی که دارد در مقایسه با کلرین بیشتر میباشد ،استفاده از تصفیه کنندهای  شیمیایی بایستی در طول مسیر آب صورت گیرد.
تاثیر لجن در آب آبشخوار از نظر آلودگی میکربی ممکن است در طیور سبب نقصان تولید تخم مرغ گردد و بعضی مواقع  سبب ، بروز اسهال خفیف در مرغان تخم گذار میشود که مرغدار متوجه این موضوع نمیشود البته این اشکال همواره برای کلیه مرغان وجود دارد اما درمرغانی که بااستفاده ازسیستم قفس نگهداری میشوند اثر بیشتری دارد آبهای که از نظر میکروبی آلودگی ندارند در سلامتی و رشد طیور تاثیر بسزای خواهند داشت.
‏‏در مواقع استعمال کلرین باید توجه داشت که نمیشود بطور ناگهانی در یک گله مرغ از کلرین زیاد استفاده نمود زیرا مختصر ناراحتی که در این رابطه در طیور ایجاد شود میل آشامیدن آب را در آنها پائین میاورد و به همین دلیل ابتدا مرغها ،از کلرین 3 تا 5 قسمت درمیلیون استفاده میکنند وبعد بتدریج میزان کلرین را بمنظور کنترل آبشخوری که دارای لجن میباشد افزایش میدهند ، برای سنجش کلرین از کیتهای مخصوصی که در بازار وجود دارد استفاده مینمایند .
میزان ید مصرفی 12 قسمت در میلیون  میباشد و درصورت لزوم تا 25 قسمت در میلیون نیز میتوان استفاده نمود و نظر به ارزانی آن بایستی قبل از هرچیز سعی نمود از این ماده استفاده شود بخصوص در مواقعی که آلودگی قارچی حادث میشود بخاطر اثری که روی قارچ دارد استعمال آن الزام آور است .
خلاصـــــــه
آب موجود در بدن حیوان در دو بخش داخل سلولی و خارج سلولی وجود دارد که میزان آن در بدن بر اساس نوع دام ،سن و مرحله رشد متفاوت است . مقدار مصرف آب در دام و طیور به عوامل مختلفی از جمله نژاد ، وزن ، سن ، دمای محیط ، مدت زمان دسترسی به آب ، دمای آب ، نوع تولید ، میزان تحرک دام ، مقدار مصرف غذا و ... بستگی دارد .
قابلیت دسترسی و کیفیت آب برای سلامت و توان تولیدی حیوان بسیار مهم است که بر اساس عواملی از جمله PH  ، طعم و بو ، وجود املاح یا ترکیبات سمی سنجیده شده و هر یک به نوبه خود در میزان مصرف و جذب و دفع آب در بدن حیوان و رشد و تولید آن تاثیر گذار هستند . جذب آب در قسمتهای مختلف دستگاه گوارش و همچنین دفع آب  از راه ادرار ، مدفوع ، ششها ، عرق بصورت دوره ای و پیوسته  و تحت تاثیر شرایط مختلف تغذیه ، دمای محیط ، و بسته به نوع خوراک مصرف شده صورت می گیرد.
در مصرف آب بایستی وجود  بعضی از آلودگی ها نظیر نیترات ، کلرور سدیم و سولفاتها ، املاح کلسیم و منیزیم و همچنین عوامل میکروبی و بیماریزا را جدی گرفته و سعی نمود آبی سالم با دمای مناسب و قابل قبول را در اختیار دام قرار داد اکثر آلودگی های آب، یک اثر ناشناخته و نامحسوس روی توان تولیدی حیوان دارد ، مخصوصا در صورتیکه میزان آلودگی آب در غلظتهای پائین باشد و بمدت طولانی مورد مصرف دام قرار گیرد در سلامت و تولید دام کاملا تاثیر گذر است.
اب ، نمک : نکته دیگر در پیرامون مقدار ناخالصی های موجود در آب به طور ویژه نمک است. حد قابل ‏تحمل نمک در آب برای گاوهای در حال رشد ، 1 درصد بوده (این حالت ، منوط به آن است که آب ، به طور آزاد در اختیار تلیسه ها باشد)و اگر این مقدار به 1.2 ‏درصد افزایش یابد ، به ناچار مقدار مصرف آب توسط گاو بالا می رود تا بتواند سدیم اضافی را با ادرار دفع کند. بیشتر از این مقدار اگر نمک در آب وجود داشته باشد ، باعث کاهش مصرف آب شده ‏و در نهایت ، مقدار 2 درصد نمک در آب باعث مسمومیت شده ، و نشانه های چنین مسمومیتی، افت اشتها و کاهش وزن گاواست البته ، این نوع مسمومیت، با عمومیت رایج ناشی از زیاده روی در مصرف آب که پس از یک دوره بی آبی در حیوان ایجاد می شود ، متفاوت است، در چنین حالتی بدن بی آب شده و قسمت مایع خون گاو کمتر از بخش جامد آن می شود که این حالت را آنهیدرمیا  ( کم آبی خون یا غلیظ شدن خون ) می گویند.
بر اساس بررسیهای انجام شده هنگام استفاده از آبی که  0.5 تا 0.65 درصد کلرید سدیم ‏داشت از میزان مصرف خوراک ، کاسته شد. اگر هر دو روز یک بار و یا روزی یک مرتبه ، به گاوها از آبی بدهیم که دارای 1 %‏´ نمک است و در ضمن گاوها به طور وعده ای به چنین آبی دسترسی داشته باشند، گاوها از خوردن چنین آبی خودداری می کنند. به نظر می رسد ،هرچه دسترسی گاوها به آب بیشتر شود، نسبت به زمانی که آب را به صورت وعده ای دریافت می کنند تحمل آنها به شوری آب بیشتر می شود و در حالا تی که به صورت وعده ای طی ساعات معینی از روز آب می خورند ، حساسیت بیشتری به شوری آب نشان می دهند. یادآور می شود، که نمک های موجود در آب تنها به کلرید سدیم منحصر نبوده و دیگر نمکهای معدنی از جمله نمک های سولفات باید در نظر گرفته شود .در مقایسه با نمک های  کلراید، به نظر میرسد که نمک های سولفات مضرتر هستند . اگر نمک معمولی ( کلرور سدیم ) در آب زیاد ‏باشد ، در تنظیم کردن مواد جیره غذائی بایستی نمک موجود در آب را مورد توجه قرار داد.
» وجود باکتریها : آ‏ب باید عاری از باکتریهای مضر ، مواد جامد قابل حل و یا شناوراضافی باشد . باکتریهای بیماری زا معمولا از راه زهکش  سطحی وارد آب میشوند تعداد باکتری ها (مثل کلی فرم) باید کمتر از 1000کلنی در هر 100 میلی لیتر باشد.کیفیت آب مصرفی از لحاظ بهداشتی را نباید نادیده انگاشت و همیشه آبخوری مناسب در دسترس دامها باشد درصورت عدم دسترسی دام به آبخوری ، ممکن است از آبگیرهای موجود در اصطبل که به احتمال زیاد با ادرار دام ها آلوده هستند ، آب بخورد که در این صورت ، ممکن است به بیماری های روده ای مبتلا شود .‏نباید اجازه داده شود که در آبخوریها کپک رشد نماید زیرا بعضی ازکپک ها مواد سمی قارچی تولید مینمایند .
میزان دمای آب مورد مصرف دامها:
 به دمای  آبی که به گاو گوشتی داده می شود، باید توجه خاص داشت در فصل زمستان بایستی از یخزدگی آب جلو گیری کرد ، اگر در هوای سرد آب مورد مصرف گاو را گرم کنیم ، مصرف آن توسط گاو بیشتر می شود در این شرایط نباید آب را خیلی گرم کرد که قابل مصرف دام نباشد ; بلکه گرمی آب بایستی اندکی بیشتر از دمای محیط اطراف دام باشد. برعکس این موضوع ، یعنی اگر هوا گرم بود آب مورد مصرف دام در آبشخورها هم گرم می شود و گاو هرچه آب بنوشد ، تشنگیش برطرف نشده و همچنان به آب خوردن خود ادامه خواهد داد تا جای که ممکن است حجم زیادی از دستگاه هضم دام از آب پر شده و اختلالات متابولیک ایجاد نماید .
در این حالت، باید کاری کنیم که گاو با خوردن مقدار کمی آب به میزان نیاز طبیعی خود رسیده و سیرآب شود. در این شرایط ، شاید تنها کاری که می توان کرد، خنک کردن آب است . زیرا حیوان از دو جنبه به آب نیاز دارد. یک جنبه نیازهای است که در سطح سلولی بوده و واکنش های متابولیکی دام را برطرف می کند و جنبه دیگر هم آن که دام برای خنک کردن دهان و سایر نقاط دستگاه گوارشی از جمله شکمبه، آب می نوشد. در حالتی که آب گرم باشد ، ممکن است که به ظاهر نیاز اول دام با خوردن آب گرم برطرف شود، ولی واقعیت آن است که نه تنها نیاز دوم (خنک کردن دستکاه هضم) بلکه نیاز اول هم یعنی آب از جنبه متا بولیکی برآورده نشده است. چرا که وقتی گاو در خوردن آب افراط می کند ، حجم زیادی از شکمبه اش از آب پر شده و اعمال جذب آب و سایر مرا حل بعد از آن ، هم مختل می ماند و گویی دام اصلا آبی نخورده و بیشتر آن بسرعت دفع می شود.
همانطور که اشاره شد، برای رفع این مشکل باید آب را خنک کرد ، در دمای بالای 30  ‏درجه سانتی گراد ، اگر دمای آب را از 31  درجه به 18.3  ‏درجه بکاهیم ، مقدار مصرف آن کمتر شده  (به اندازه  4.5- 3.6 لیتر در روز) و به دنبا‏ل آن از سرعت تنفس هم کاسته شده (به اندازه 12- 10 درصد ) و گاو له له کمتری برای خنک کردن خود می کند و در نهایت سرعت رشد دام به انداز 36 % بیشتر خواهد شد. وقتی که گفته می شود که مقدار مصرف آب کمتر می شود ، به این معنا نیست که گاو رغبت کمتری به مصرف آب دارد بلکه به معنای آن است که گاو با نوشیدن آب کمتر، سیرآب شده و در مقدار مصرف آب خنک نسبت به مصرف آب گرم ، زیاد روی نمی کند .
تصفیه آب آشامیدنی
امروزه در اغلب کشورهای جهان دستگاههای تصفیه کننده آب آشامیدنی ‏قابل حمل و نقل تهیه شده و مورد استفاده مردم قرار میگیرد . تصفیه کننده های شیمیایی نظیر کلرین ، یدین ،آمونیاک واشعه ماوراء بنفشی نمونه این قبیل تصفیه کننده ها میباشند. ‏تصفیه کننده کلرین در سطح پایین و معمولا 3 تا 10 قسمت در میلیون مورد استفاده قرار میگیرد اثر یدین روی قارچ از نظر خواص میکرب کشی که دارد در مقایسه با کلرین بیشتر میباشد ،استفاده از تصفیه کنندهای  شیمیایی بایستی در طول مسیر آب صورت گیرد.
تاثیر لجن در آب آبشخوار از نظر آلودگی میکربی ممکن است در طیور سبب نقصان تولید تخم مرغ گردد و بعضی مواقع  سبب ، بروز اسهال خفیف در مرغان تخم گذار میشود که مرغدار متوجه این موضوع نمیشود البته این اشکال همواره برای کلیه مرغان وجود دارد اما درمرغانی که بااستفاده ازسیستم قفس نگهداری میشوند اثر بیشتری دارد آبهای که از نظر میکروبی آلودگی ندارند در سلامتی و رشد طیور تاثیر بسزای خواهند داشت.
‏‏در مواقع استعمال کلرین باید توجه داشت که نمیشود بطور ناگهانی در یک گله مرغ از کلرین زیاد استفاده نمود زیرا مختصر ناراحتی که در این رابطه در طیور ایجاد شود میل آشامیدن آب را در آنها پائین میاورد و به همین دلیل ابتدا مرغها ،از کلرین 3 تا 5 قسمت درمیلیون استفاده میکنند وبعد بتدریج میزان کلرین را بمنظور کنترل آبشخوری که دارای لجن میباشد افزایش میدهند ، برای سنجش کلرین از کیتهای مخصوصی که در بازار وجود دارد استفاده مینمایند .
میزان ید مصرفی 12 قسمت در میلیون  میباشد و درصورت لزوم تا 25 قسمت در میلیون نیز میتوان استفاده نمود و نظر به ارزانی آن بایستی قبل از هرچیز سعی نمود از این ماده استفاده شود بخصوص در مواقعی که آلودگی قارچی حادث میشود بخاطر اثری که روی قارچ دارد استعمال آن الزام آور است .
خلاصـــــــه
آب موجود در بدن حیوان در دو بخش داخل سلولی و خارج سلولی وجود دارد که میزان آن در بدن بر اساس نوع دام ،سن و مرحله رشد متفاوت است . مقدار مصرف آب در دام و طیور به عوامل مختلفی از جمله نژاد ، وزن ، سن ، دمای محیط ، مدت زمان دسترسی به آب ، دمای آب ، نوع تولید ، میزان تحرک دام ، مقدار مصرف غذا و ... بستگی دارد .
قابلیت دسترسی و کیفیت آب برای سلامت و توان تولیدی حیوان بسیار مهم است که بر اساس عواملی از جمله PH  ، طعم و بو ، وجود املاح یا ترکیبات سمی سنجیده شده و هر یک به نوبه خود در میزان مصرف و جذب و دفع آب در بدن حیوان و رشد و تولید آن تاثیر گذار هستند . جذب آب در قسمتهای مختلف دستگاه گوارش و همچنین دفع آب  از راه ادرار ، مدفوع ، ششها ، عرق بصورت دوره ای و پیوسته  و تحت تاثیر شرایط مختلف تغذیه ، دمای محیط ، و بسته به نوع خوراک مصرف شده صورت می گیرد.
در مصرف آب بایستی وجود  بعضی از آلودگی ها نظیر نیترات ، کلرور سدیم و سولفاتها ، املاح کلسیم و منیزیم و همچنین عوامل میکروبی و بیماریزا را جدی گرفته و سعی نمود آبی سالم با دمای مناسب و قابل قبول را در اختیار دام قرار داد اکثر آلودگی های آب، یک اثر ناشناخته و نامحسوس روی توان تولیدی حیوان دارد ، مخصوصا در صورتیکه میزان آلودگی آب در غلظتهای پائین باشد و بمدت طولانی مورد مصرف دام قرار گیرد در سلامت و تولید دام کاملا تاثیر گذر است.

سید جعفر نوری