تغییر روش مصرف کودهای حیوانی در مزارع پرورش ماهیان گرمابی کشور

کود مرغی و گاوی از جمله کودهای آلی محسوب می شوند که اصولا جهت باروری و ایجاد تولیدات طبیعی در آب محیط پرورشی استفاده می گردند.

---

تغییر روش مصرف کودهای حیوانی در مزارع پرورش ماهیان گرمابی کشور
کیانوش مقدم
کود مرغی و گاوی از جمله کودهای آلی محسوب می شوند که اصولا جهت باروری و ایجاد تولیدات طبیعی در آب محیط پرورشی استفاده می گردند. مصرف آنها توام با کودهای غیرآلی موجب تولید پلانکتون ها، کفزیان، موجودات اتوتروف و هتروتروف می شود که هر کدام بخشی از غذای ماهیان را تشکیل می دهند.
شرودر در سال 1978 تمامی موجودات فوق الذکر را که مستقیما مورد تغذیه ماهی قرار می گیرند را مورد بررسی قرار داده و مشاهده نمود که در استخرهای پرورشی، این موجودات به طور طبیعی فقط 50% رشد ماهیان را تامین می کنند و 50% مابقی توسط جمعیت میکروبی کودهای آلی تامین می شود.
آیا آقای شرودر در سیستم پرورشی چند کشتی (پلی کالچر) اقدام به بررسی نموده و یا مشاهدات ایشان مربوط به نوع خاصی از ماهیان پرورشی (مانند کپور نقره ای که پالیده خوارمی باشد) بوده است؟
روشن است که بررسی ها و مشاهدات شرودر در مورد ماهیانی همچون کپور معمولی و آمور صدق نمی کند. بطور مثال کپور معمولی یک ماهی همه چیز خوار است که در یک سیستم مدیریتی مناسب 50% رشدش منوط به تولیدات طبیعی استخر و 50% باقیمانده وابسته به تغذیه دستی است. البته به نظر می رسد که بتوان با مدیریت صحیح و مناسب در امر کوددهی و با تاکید بر اکولوژی این آبزی وابستگی آن را نسبت به تغذیه دستی کمتر کرد درحالیکه در رشدش تاثیر منفی نگذارد. در این زمینه شرودر فرضیه ای را ارائه می دهد با این عنوان که ماهیان با خوردن ذرات کود، باکتری ها و پروتوزوآ های موجود در آن را مصرف می کنند[5]. دکتر اسماعیلی ساری نیز می فرماید پاره ای از محققین معتقد به خوردن مستقیم ذرات کود و درنتیجه به مصرف رساندن باکتریها و پروتوزوآهای آنها هستند.
در اینجا در ارتباط با کود مرغی به استحضار پرورش دهندگان پر تلاش می رساند که ماهی کپور معمولی از فضولات مرغ استفاده نمی کند بلکه در محوطه دهانی خود در هنگام بلع، دان های موجود در فضولات (کود) را گرفته و به تغذیه می رساند و باقیمانده آن را دوباره به پیکره آبی (water body) برمی گردانند. این اعتقاد شرودر و برخی دیگر از محققین یک باور ذهنی و فرض محسوب نمی شود بلکه باید به عنوان یک اصل پذیرفته شده تلقی گردد. زیرا ماهی با خوردن اجباری بخش کمی از کود و انتخاب دان های موجود در آن، جمعیت باکتریایی و تک یاختگانی را که در کود و به تبع آن روی دان های پرت شده در سیستم پرورش طیور گوشتی به روش زمینی یا بستر (deep litter)، وجود دارند مصرف می کند. این موضوع بیشتر در مورد کپور معمولی و تا حد کمی در مورد آمور که درصورت عدم سیری از دان های موجود در کود در صورت عدم سیری تغذیه می کند صدق می نماید. اما کپور نقره ای می تواند از ذرات کودی که سایز آنها متناسب با قابلیت پالایش توسط خارهای آبششی ماهی است استفاده نماید.
حال سؤال دیگری مطرح می شود؛ آیا تمام پروتوزوآها و باکتری ها مفید هستند؟
هرچند از پروبیوتیک بودن بسیاری از باکتری ها نمی توان به آسانی صرف نظر کرد اما باید عنوان داشت که با ریختن کودهای حیوانی به صورت سرک در آب محیط پرورشی ریسک ابتلا به تک یاختگانی همچون سارکوماستیگوفورا (تاژک داران) مانند Ichthyobodiosis که توسط تک یاخته کاستیانکاتریکس از راسته retortamonadida و یا کریپتوبیازیس از راسته Kinetoplastida و یا خطر ابتلا به سیلیوفورا (مژه داران) مانند ایکتیوفتیریازیس که توسط تک یاخته مژه دار Ichthyophthirius multifiliis از زیررده Holotrichia و یا Chilodonellasis که توسط تک یاخته مژه دار C. cyprini و C. hexastica و یا Trichodiniasis از پریتریشاها و یا خطر ابتلا به تک یاختگان هاگدار (sporozoa) مثل Eimeria که مسبب بیماری کوکسیدیوزیس است را افزایش می دهیم.
علاوه بر حضور احتمالی هر کدام از پروتوزوآهای موجود در کودهای حیوانی به ویژه در کودهای مرغی، موجودات دیگری نظیر ساس ها (Cimex lectularius)، مگس های سیاه (black flies)، شپشهای گزنده (biting lice)، کنه های مرغی (fowl ticks)، سوسک بستر (Alphitobius diaperinus) وجود دارند که می توانند ناقل عوامل پاتوژن (بیماریزا) در جمعیت ماهیان پرورشی محسوب شوند. بطور مثال بسیاری از کرمهای پهن (flat warms) توسط حشرات و سوسکها که در کودهای حیوانی موجود در مزرعه فراوان هستند، انتقال می یابند که می توان به آلفیتوبیوس دیاپرینوس (سوسک بستر) موجود در کف مرغداریها اشاره کرد.
حال باید دید باوجود این باکتری ها و تک یاختگان غیرمفید، آیا بخش دوم فرضیه آقای شرودر که معتقد است مصرف باکتری ها و پروتوزوآها 50% رشد ماهی ها را سبب می شوند، می تواند صحت داشته باشد؟!
حال آیا با توجه به احتمال وجود عوامل بیماریزا در کودها باید از استفاده از آن صرف نظر کرد؟
در سال 1977 راپاپورت و همکارانش فراوانی فیتوپلانکتون ها در آب و لارو شیرونومیده را در گل استخرهایی که انواع مختلفی از کود را دریافت کرده اند مورد بررسی قرار داده اند که نتایج آنها بدین قرار می باشد:

نوع برنامه کوددهی تعداد فیتوپلانکتون در میلیمتر آب تعداد لارو شیرونومیده در سانتیمترمربع
فضله مرغ 16300 340
کود مایع 5600 82
کود توربی 3000 38
کودشیمیایی 4600 43
شاهد 2500 59
جدول: فراوانی فیتوپلانکتون ها در آب و لارو شیرونومیده در گل استخر

با توجه به جدول بالا می توان پی برد که کودهای حیوانی بخصوص کود مرغی در تولیدات طبیعی استخر بیشتر از کودهای شیمیایی موثر هستند و نمی توان هیچ گاه از مزایای آنها چشم پوشی کرد. در طبقه بندی مکاتب کوددهی یعنی مکاتب آلمانی، آمریکایی و روسی می بینیم کودهای حیوانی در دو مکتب اول جایی برای مصرف نداشتند، اما امروزه در این دو مکتب نیز تغییراتی در رابطه با مصرف چنین کودهایی در حال شکل گیری است. اما موضوع چگونگی مصرف آنها می باشد. هدف استفاده از کود افزایش موجوداتی است که مورد تغذیه ماهی قرار می گیرند، نه اینکه خود بطور مستقیم مورد مصرف قرار گیرد. روش استفاده از کود باید به صورتی باشد که منافعش بیشتر از مضراتش گردد. در خبرنامه دانشگاه ویرجینیای غربی آمده است که هم اکنون در آمریکا کود مرغی را درون کیسه هایی ریخته و در نقاط مختلف استخر بطور معلق نگاه می دارند. کود مرغی هنگامی که در گونی های ریز بافت سالم و یا پارچه های محکم با ضخامت کم و بطور معلق در محیط آبی استخرهای پرورش قرار گیرد به مرور زمان موجب غنی سازی آب محیط پرورشی شده و نسبت به زمانی که به طور سرک در استخرها ریخته می شود کاهش BOD[8] و افزایش اکسیژن محلول (DO) را به دنبال دارد. در اکوسیستم های آبی افزایش اکسیژن مورد تقاضای بیوشیمیایی موجب کاهش اکسیژن محلول (DO) در آب می گردد.
کودهای حیوانی به عنوان خوراک برای ماهیان پرورشی دارای ارزش کمی هستند ولی برای غنی سازی استخر فوق العاده اهمیت دارند. در مورد کود گاوی با بررسی هایی که توسط راپاپورت و همکارانانش به عمل آمده نتیجه گیری شد که کود گاوی تازه به صورت جامد بر روی تولید کپور اثر منفی دارد.
مثال عینی آن را خود در یک مزرعه 10 هکتاری تجربه نموده ام. در این مزرعه به علت فقدان کود مرغی و کود شیمیایی فسفاته فقط از کود گاوی و کود شیمیایی ازته استفاده شد.
البته شایان ذکر است خوراک دستی را جو نامرغوب تشکیل داده و در انتهای دوره پرورش (20 مهرماه) نیز تنها 1800 کیلوگرم کود مرغی استفاده گردید که میزان مصرف آن در کلیه استخرها مساوی و کوددهی براساس شفافیت، رنگ آب، دما و PH انجام پذیرفت.
این مزرعه به سه بخش تقسیم گردید: در بخش اول که شامل شش هکتار بود از کود گاوی به صورت سرک (جامد) در استخرها استفاده شد. در بخش دوم با مساحت تقریبی دو هکتار میزان کوددهی متناسب با بخش اول ولی روش کوددهی به صورت شیرابه بود. در این استخر نیز به دلیل رقابت غذایی کپور معمولی و بنی، تراکم آمور و کپور معمولی کاهش یافته و بر تراکم بنی افزوده شد. در بخش سوم که یک هکتار را در بر می گرفت تراکم ماهیان مانند بخش اول بوده و تنها تفاوت آن در مصرف کود به صورت شیرابه بوده است.
در پایان دوره پرورشی مشاهده گردید در استخرهای بخش دوم مزرعه، رشد ماهیان بخصوص بیگهد، فیتوفاگ و بنی خوب بوده است بطوریکه وزن بنی از 25-20 گرم در ابتدای دوره پرورش به بالای 1000 گرم در انتهای آن رسید.
نتیجه:
حال با توجه به توضیحات فوق باید پرسید آیا زمان منسوخ شدن استفاده از کود گاوی جامد نرسیده است؟ کودهای حیوانی علاوه بر مزایای زیادی که در استخرهای پرورش ماهیان بالاخص ماهیان گرمابی دارند در صورت استفاده از روش های نامناسب در هنگام مصرف، معایب آن بر مزایا پیشی گرفته و مشکلاتی را برای مزرعه ایجاد می نمایند؛ بطوریکه می توان عنوان کرد کوددهی و تغذیه در آبهای پرورش ماهی باید با توجه به پارامترهای فیزیکوشیمیایی آب انجام گیرد تا بهترین برداشت ماهی از مزارع صورت گیرد.