تاثیر بسترهای مختلف کشت روی رشد، عملکرد و کیفیت خیار گلخانه ای در کشت بدون خاک

ز نظر صرفه اقتصادی، بستر مخلوط پرلیت پوسته برنج را به دلیل عملکرد قابل توجه در این آزمایش و ارزان بودن آن نسبت به پیت و حتی پرلیت خالص می‌توان به عنوان بستر کشت بدون خاک توصیه کرد.

---

تاثیر بسترهای مختلف کشت روی رشد، عملکرد و کیفیت خیار گلخانه ای در کشت بدون خاک
برای تعیین اثرات چند بستر کشت روی رشد، عملکرد و کیفیت خیار گلخانه ای و نیز امکان استفاده از پوسته برنج در کشتهای بدون خاک، آزمایشی با استفاده از چهار بستر پیت، پرلیت، مخلوط پرلیت پوسته برنج (1:1 حجمی) و پوسته برنج خالص در طی فصل کشت پاییزه سال 1382 در گلخانه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه گیلان به اجرا درآمد. نتایج نشان داد که بسیاری از پارامترهای رشد و عملکرد به طور معنیداری تحت تاثیر بسترهای کشت قرار گرفت. بیشترین ارتفاع گیاه (78/3 متر)، وزن تر اندام هوایی (53/0 کیلوگرم)، عملکرد کل (78/9 کیلوگرم در متر مربع)، تعداد میوه در متر مربع (38/102) و میانگین وزن میوه در هر بوته (33/95 گرم) از بستر پیت بدست آمد و کمترین میزان این صفات به ترتیب با 3/3 متر، 41/0 کیلوگرم، 95/5 کیلوگرم، 06/69 میوه در متر مربع و 68/84 گرم مربوط به بستر پوسته برنج خالص بود. اختلاف معنیداری بین دو بستر پرلیت و مخلوط پرلیت پوستهبرنج از نظر صفات ذکر شده مشاهده نگردید. همچنین صفات کیفی میوه نظیر طول، قطر و مواد جامد محلول میوه تفاوت معنیداری بین بسترهای مورد آزمایش نشان نداد. به طور کلی نتایج حاکی از این بود که بستر مخلوط پرلیت پوسته برنج را به دلیل عملکرد قابل توجه (13/8 کیلوگرم در متر مربع) و ارزان بودن آن نسبت به پیت و حتی پرلیت خالص میتوان به عنوان بستر کشت بدون خاک توصیه کرد.
خیار (Cucumis sativus L.) یکی از مهمترین محصولات گلخانه‌ای در ایران محسوب می‌شود. از اینرو توسعه روش‌های نوین برای افزایش عملکرد و کیفیت آن، می‌تواند نقش مهمی در افزایش بهره‌وری گلخانه‌های فعال در امر تولید این محصول داشته باشد. یکی از روش‌های جدید، کشت بدون خاک است. وجود مزیتهایی نظیر کنترل تغذیه گیاه، امکان افزایش تراکم کاشت، کاهش بروز بیماری‌ها و آفات و افزایش کمیت و کیفیت محصول نسبت به کشت خاکی موجب رویکرد تولیدکنندگان محصولات باغبانی به استفاده از این روش شده است [10]. بنظر می­رسد از بین انواع روش‌های کشت بدون خاک، کشت در مواد دانه بندی شده1 بهترین گزینه برای تولید محصولاتی مانند خیار و گوجهفرنگی باشد [7]. در این روش از بسترهای آلی و معدنی برای پرورش گیاه استفاده میشود. خصوصیات مواد مختلف مورد استفاده به عنوان بستر کشت، اثرات مستقیم وغیر مستقیمی روی رشد و تولید محصول می‌گذارد و انتخاب بستر مناسب یکی از مهمترین عوامل موثر در موفقیت تولید در کشت بدون خاک است [12]. ایندن و تورس[1] (2004) با مقایسه بسترهای پشم سنگ، پرلیت پوسته‌برنج کربونیزه، پوست سرو و الیاف نارگیل بیشترین عملکرد گوجه فرنگی را در بستر پرلیت پوسته ‌برنج کربونیزه گزارش کردند [4]. لی و همکاران[2] (1999) در بین بسترهای پرلیت، پرلیت پوسته‌برنج، پرلیت پوسته‌برنج کربونیزه و پوسته‌برنج خالص، بستر پرلیت و پس از آن مخلوط پرلیت پوسته‌برنج کربونیزه را بهترین بستر برای پرورش هیدروپونیک خیار معرفی کردند [6]. گول[3] (1996) در بررسی تاثیر بسترهای متفات روی خیار، بیشترین و کمترین عملکرد را به ترتیب از بسترهای پیت و پوسته برنج به دست آورد [2]. محققین مختلفی نیز گزارش کرده اند که بسترهای کشت تاثیر چندانی روی صفات کیفی محصول نمیگذارد ‌‍‌[1،6و8]. با توجه به نتایج گزاش شده، این تحقیق با هدف مقایسه اثر چند ماده آلی و معدنی در عملکرد و برخی صفات کیفی خیار و همچنین امکان استفاده از پوسته برنج به عنوان بستر کشت انجام شده است.
مواد و روش‌ها
این آزمایش در گلخانه تحقیقاتی دانشکده علوم کشاورزی دانشگاه گیلان به صورت کشت پاییزه از شهریور تا دی ماه سال 1382 به اجرا درآمد. از خیار رقم `Rubah-R´ به عنوان ماده گیاهی و بسترهای (1) پیت، (2) پرلیت، (3) پوسته برنج و (4) پرلیت پوسته برنج (1/1 حجمی) به عنوان بسترهای مورد آزمایش استفاده شد.
بذور خیار در گلدانهای پلاستیکی به قطر 10 و ارتفاع 12 سانتیمتر حاوی بستر مخلوط پرلیت پیت (1/1 حجمی) کشت شد و تنظیم دما و مراقبتهای لازم تا رسیدن نشاها به مرحله انتقال انجام گردید. سیستم کشت در این آزمایش به صورت کیسه‌ای بود. بدین صورت که کیسه‌های پلی‌اتیلن به طول 1 متر و عرض 30 سانتیمتر برای کاشت دو بوته طراحی شد [2]. پس از پر کردن کیسه‌ها با بسترهای مورد آزمایش، دهانه آنها کاملاً مسدود شده و سپس به صورت دو ردیفه و با فاصله 50×50×80 سانتیمتر در کف گلخانه چیده شد. نشاها سه هفته بعد از کاشت بذور و در مرحله 4-3 برگی به درون کیسههای حاوی بسترهای کشت انتقال یافت [3]. محلول غذایی طیق فرمول توصیه شده جنسن و کولینز (1985) و از طریق سیستم آبیاری قطره‌ای در اختیار گیاهان قرار گرفت [5]. برداشت میوه‌ها از اول آبان 1382 شروع شده و تا 15 آذرماه ادامه یافت. در مجموع 12 برداشت انجام شد. دادههای مربوط به عملکرد کل، عملکرد بازارپسند، عملکرد غیر بازارپسند، تعداد میوه در واحد سطح، میانگین وزن تک میوه، قطر، طول و میزان مواد جامد محلول عصاره میوه و در پایان دوره برداشت، قطر ساقه، ارتفاع نهایی گیاه و وزن تر اندام هوایی ثبت گردید. این آزمایش به صورت طرح کاملاً تصادفی با چهار تکرار اجرا شد. تجزیه و تحلیل کلیه داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SAS و مقایسه میانگینها با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال 1و 5 درصد انجام شد.
نتایج و بحث
رشد، عملکرد و اجزای عملکرد
تجزیه واریانس کلی دادهها نشان داد که تاثیر بسترهای کشت روی صفات ارتفاع نهایی، عملکرد کل، عملکرد بازار پسند و تعداد میوه در سطح احتمال 1% و روی وزن تر اندام هوایی در سطح 5% معنیدار بود اما تاثیر معنی­داری روی قطر ساقه و عملکرد غیربازارپسند مشاهده نشد. بالاترین ارتفاع گیاه از تیمار پیت بدست آمد که اختلاف معنیداری با تیمارهای پرلیت و مخلوط پرلیت پوسته برنج نداشت اما اختلاف آن با تیمار پوسته برنج معنی­دار بود. همچنین تیمار پیت بیشترین میزان عملکرد کل، عملکرد بازار پسند و تعداد میوه در واحد سطح را به خود اختصاص داد و از این نظر اختلاف معنیداری با سایر تیمارها داشت. پایینترین میزان ارتفاع گیاه، عملکرد و کمترین تعداد میوه از تیمار پوسته برنج بدست آمد. دو بستر پرلیت و مخلوط پرلیت پوسته برنج اختلاف معنیداری در هیچ یک از صفات ذکر شده باهمدیگر نداشتند و با توجه به جدول -1 مشاهده میشود که پس از بستر پیت، بیشترین میزان رشد و عملکرد مربوط به این دو بستر بوده است .
ظرفیت تبادل کاتیونی بالا در پیت یکی از مهم‌ترین مزایای این ماده برای رسیدن به عملکرد‌های بالاتر است [11]. پیت دارای ظرفیت تبادل کاتیونی حدود 100 میلی اکی والان در 100 گرم است و از این نظر در صدر بسترهای مورد استفاده در این آزمایش قرار می‌گیرد. علاوه بر این، ظرفیت نگهداری رطوبت نیز در این بستر کشت بیشتر است. در مورد پرلیت هم اگرچه ظرفیت تبادل کاتیونی بسیار ناچیزی دارد، اما این ماده دارای خاصیت مویینگی قوی بوده و می‌تواند 4-3 برابر وزن خود آب ذخیره کند. مجموع این دو عامل موجب افزایش ظرفیت نگهداری محلول غذایی، تبادل بهتر عناصر بویژه کاتیون‌ها در داخل بستر و توزیع مناسب رطوبت در محیط ریشه می‌شود که در نتیجه تشکیل سیستم ریشه‌ای و جذب عناصر غذایی افزایش یافته و منجر به رشد قوی گیاه و تولید محصول بیشتر می‌‌شود .
صفات کیفی میوه
تیمارهای آزمایشی تاثیر معنیداری روی قطر، طول و میزان مواد جامد محلول عصاره میوه نداشت، اما تاثیر آن روی میانگین وزن تک میوه در سطح احتمال 5% معنیدار بود. بیشترین وزن میوه مربوط به تیمار پیت بود که اختلاف معنیداری با تیمارهای پرلیت و مخلوط پرلیت پوستهبرنج پرلیت نداشت، اما اختلاف آن با تیمار پوستهبرنج معنیدار بود. بیشترین طول میوه از تیمار پیت بدست آمد که با سایر تیمارها در یک سطح قرار گرفت. بیشترین قطر میوه را تیمار پرلیت داشت اما از نظر آماری دارای اختلاف معنیداری با تیمارهای دیگر نبود. بیشترین و کمترین میزان مواد جامد محلول به ترتیب مربوط به تیمارهای پیت و مخلوط پرلیت پوسته برنج بود (جدول -2). سلیکل و ساگلار[4] (1999)، لی و همکاران (1999)، پارکس و همکاران[5] (2004) و شیو و همکاران[6] (2004) نیز گزارش گردند که بسترهای کشت، تاثیر معنیداری روی صفات کیفی میوه از قبیل طول، قطر و مواد جامد محلول میوه ندارد [1،6،8و9]. با وجود اینکه بسترهای کشت اثر معنی داری روی صفات قطر و طول میوه نداشتند ولی میانگین هر دو صفت، در بستر پوسته برنج کمتر از سایر تیمارها بود. از این رو بنظر میرسد مجموع کاهش جزئی طول و قطر میوه موجب کاهش معنیدار میانگین وزن تک میوه در بستر پوسته برنج شده است.
در مجموع با توجه به نتایج بدست آمده، از آنجایی که پیت وارداتی بسیار گران‌قیمت است، کاربرد آن به عنوان بستر کشت بدون خاک در ایران توجیه اقتصادی ندارد و با در نظر گرفتن اینکه منابع زیادی از پوسته ‌برنج در کشور وجود دارد، از نظر صرفه اقتصادی، بستر مخلوط پرلیت پوسته برنج را به دلیل عملکرد قابل توجه در این آزمایش و ارزان بودن آن نسبت به پیت و حتی پرلیت خالص می‌توان به عنوان بستر کشت بدون خاک توصیه کرد.