کرم ساقه خوار برنج

معرفی آفت

کرم ساقه‌خوار نواری برنج یکی از آفات کلیدی مزارع برنج در بسیاری از مناطق آسیا و از جمله شمال ایران است. این آفت به‌ویژه به دلیل تغذیه لاروی از بافت‌های داخلی ساقه موجب کاهش عملکرد و ایجاد خوشه‌های سفید و پوک می‌شود.

حشرات بالغ به صورت پروانه‌های شب‌پر بوده و تنها مرحله لاروی آن‌ها خسارت‌زا است. شناخت دقیق گونه و ویژگی‌های بیولوژیکی آن برای برنامه‌ریزی مدیریت موفق لازم است.

زیست‌شناسی و چرخه زندگی

چرخه زندگی این آفت معمولاً شامل چهار مرحله تخم، لارو، شفیره و حشره بالغ است و در بسیاری از مناطق تا 2-3 نسل در سال تشکیل می‌شود؛ در برخی شرایط کشت تکراری (رَاتون) ممکن است ناقل نسل بیشتری نیز مشاهده شود.

زمستان‌گذرانی اغلب به صورت لاروهای بزرگ در بقایای گیاهی یا علف‌های هرز حاشیه مزرعه رخ می‌دهد و با گرم شدن هوا تبدیل به شفیره می‌شوند که پس از خروج پروانه‌ها، تخم‌گذاری آغاز می‌گردد.

پراکنش پروازی پروانه‌ها می‌تواند از چند کیلومتر تا بیش از 10 کیلومتر متغیر باشد که جابجایی با باد اهمیت دارد؛ بنابراین کنترل منطقه‌ای و همکاری بین مزارع مجاور کارایی را افزایش می‌دهد.

نشانه‌ها و الگوهای خسارت

خسارت‌های بارز شامل خطوط سفید ناشی از تغذیه پارانشیم برگ، زردی غلاف برگ، مرگ جوانه مرکزی (heart death) و سفید شدن خوشه‌ها (heads white) است که بسته به نسل و زمان حمله متفاوت بروز می‌کنند.

نسل اول اغلب در مرحله نشاء و گیاهان جوان خسارت می‌زند، نسل دوم ممکن است همزمان با خوشه‌دهی باعث پوک شدن دانه‌ها شود و نسل‌های بعدی در ارقام دیررس به خسارت برداشت نیز منجر شوند.

پایش و تشخیص

پایش منظم مزرعه نقش کلیدی در تصمیم‌گیری مدیریتی دارد. استفاده از تله‌های فرمونی برای پایش جمعیت حشرات بالغ و تعیین اوج پرواز، یکی از ابزارهای مؤثر و غیرتهاجمی است.

بازدیدهای میدانی روزانه یا هفتگی در دوره‌های حساس رشد (نشا تا خوشه‌دهی) و شمارش درصد بوته‌های آلوده معیارهای خوبی برای اقدام کنترل هستند.

روش‌های زراعی و پیشگیری

تغییر تناوب زراعی، کاشت ارقام زودرس یا میان‌رس، و کاشت گیاهان غیرمیزبان مانند کلزا یا گیاهان علوفه‌ای می‌تواند به کاهش جمعیت آفت در بلندمدت کمک کند.

تقسیم متعادل کودهای ازته و کاربرد کودهای حاوی سیلیس و پتاس در طول فصل رشد موجب افزایش استحکام بافت گیاهی و کاهش آسیب‌پذیری ساقه‌ها در مقابل نفوذ لاروها می‌گردد.

پس از برداشت، شخم عمودی، غرقاب پاییزه و مدیریت بقایا (خشک‌کردن و سوزاندن یا جمع‌آوری) از اهمیت زیادی در کاهش جمعیت زمستان‌گذران برخوردارند.

کنترل فیزیکی و مکانیکی

جمع‌آوری دستی بوته‌های آلوده در خزانه، حذف و سوزاندن علف‌های هرز میزبان در حاشیه مزارع و درو از پایه نزدیک طوقه برای کاهش لاروها از جمله روش‌های ساده و مؤثر است.

تله‌های نوری (فانوسی یا الکتریکی) در زمان خروج پروانه‌ها می‌توانند بخش قابل‌توجهی از حشرات بالغ را جذب و از جفت‌گیری جلوگیری کنند.

استفاده از اردک‌ها در شالیزار به‌عنوان یک روش تلفیقی نیز می‌تواند با کاهش علف‌های هرز و شکار آفات به کاهش فشار آفت کمک کند.

کنترل بیولوژیک

استفاده از Bacillus thuringiensis (B.t.) و عوامل پارازیتوئید مانند Trichogramma برای پارازیت کردن تخم‌ها، از روش‌های سازگار با محیط زیست برای کنترل لاروی محسوب می‌شوند.

رهاسازی تریکوگراما به‌ویژه در مراحل اولیه و در خزانه می‌تواند از ایجاد جمعیت بالای لارو جلوگیری کند؛ اما این روش حساس به استفاده همزمان از حشره‌کش‌های محلول‌پاشی است.

شکارچیان طبیعی مانند سنجاقک‌ها، عنکبوت‌ها، سوسک‌ها و قورباغه‌ها در مدیریت جمعیت آفت نقش حمایتی دارند که باید در برنامه‌های IPM تقویت شوند.

کنترل شیمیایی (با احتیاط)

مبارزه شیمیایی باید به عنوان گزینهٔ آخر و با توجه به آستانه خسارت و مشاوره کارشناسی انجام شود. توصیه می‌شود از کاربرد بی‌رویه و غیرهدفمند سموم خودداری گردد.

در منابع محلی از ترکیباتی مانند فرم‌های گرانول فیپرونیل یا دیازینون، و گاهی از کلرپیریفوس برای کنترل حشرات بالغ گزارش شده است؛ اما باید اثرات محیطی و سلامت انسان را مدنظر داشت.

بهترین زمان سمپاشی زمانی است که لاروها تازه از تخم خارج شده و هنوز وارد ساقه نشده‌اند؛ در این مرحله حساسیت لاروها به سموم بیشتر است و مصرف موثرتر خواهد بود.

زمان‌بندی و معیارهای تصمیم‌گیری

پایش فرمونی، درصد بوته‌های آلوده و مشاهده علائم روی گیاه معیارهای کلیدی برای اقدام مدیریتی هستند. اقدام زودهنگام در مراحل اولیه اغلب کاراتر و کم‌هزینه‌تر است.

ترکیب داده‌های میدانی با اطلاعات اقلیمی و سوابق مزرعه به ایجاد یک تقویم مدیریتی عملی برای نسل‌های مختلف آفت کمک می‌کند.

مدیریت یکپارچه آفات (IPM) برای ساقه‌خوار

به‌منظور دستیابی به کنترل پایدار و کاهش اثرات زیان‌آور محیطی باید روش‌ها ترکیبی و هماهنگ اجرا شوند؛ IPM شامل پایش، استفاده از دشمنان طبیعی، اقدامات زراعی و در صورت لزوم کنترل شیمیایی هدفمند است.

برنامه‌های IPM موفق نیاز به هماهنگی بین کشاورزان منطقه، تبادل اطلاعات پایش و رعایت اصول مدیریتی مشترک دارد تا کنترل پراکندگی و بازگشت آفت ممکن شود.

مقایسه روش‌های کنترل

در جدول زیر مزایا و معایب عمومی روش‌های مختلف کنترل کرم ساقه‌خوار برای تصمیم‌گیری سریع و مقایسه‌ای آورده شده است.

این جدول نشان می‌دهد که هر روش نقاط قوت و محدودیت‌های خود را دارد و ترکیب هوشمندانهٔ آن‌ها در قالب IPM کارآمدترین راهکار است.

نتیجه‌گیری و توصیه‌ها

برای کنترل مؤثر کرم ساقه‌خوار برنج توصیه می‌شود که مزارع بر اساس یک برنامه IPM اداره شوند که شامل پایش منظم، بهره‌گیری از تله‌های فرمونی، استفاده از دشمنان طبیعی و اقدامات زراعی پیشگیرانه است.

کنترل شیمیایی تنها در شرایط آستانه‌تجاوز و با رعایت کامل نکات ایمنی، انتخاب صحیح محصول و زمان‌بندی مناسب مجاز است. مشورت با کارشناسان گیاه‌پزشکی در انتخاب ترکیب و زمان کاربرد ضروری است.

به‌ویژه تاکید می‌شود که ارتقای دانش کشاورزان، ایجاد سیستم اطلاع‌رسانی منطقه‌ای و دسترسی به ابزارهای پایش (تله فرمونی، آموزش تشخیص) می‌تواند بار اقتصادی آفت را به‌طور چشمگیری کاهش دهد.

در نهایت، برنامه‌های تحقیقی-ترویجی برای توسعه ارقام مقاوم‌تر و بررسی ترکیبات کم‌خطر شیمیایی و زیستی باید در اولویت سیاستگذاران و مراکز پژوهشی قرار گیرد.

منابع و مراجع

این مقاله بر اساس ترکیبی از منابع محلی و مقالات آموزشی پیرامون مدیریت کرم ساقه‌خوار برنج تهیه شده است. منابع کلیدی شامل دستورالعمل‌های ملی مدیریت آفات، مقالات آموزشی کشاورزی و گزارش‌های ترویجی منطقه‌ای می‌باشد.

برای مشاوره فنی و انتخاب روش مناسب، تماس با کارشناسان حفظ نباتات، مراکز تحقیقات کشاورزی و ادارات ترویج محلی پیشنهاد می‌گردد.