مزایای استفاده از مالچ کشاورزی یا خاک پوش در زراعت

استفاده از مالچ کشاورزی راهکاری مناسب برای مبارزه با خشکسالی و کم آبی است به طوری که حجم آب مصرفی را ۵۰ درصد کاهش می دهد.

---

جهت شناخت و به کارگیری روش های جدید آبیاری وعملکرد بهینه در مناطق خشک و نیمه خشک، یکی از گزینه های نو ،کاربرد فناوریهای جدید در ابیاری است که موجب افزایش بازده مصرف آب و پیشگیری از انباشت املاح در ناحیه رشد ریشه می شود و عملکرد بهتری خواهد داشت. کارشناسان کشاورزی ، فناوری های جدیدی را برای مقابله با کاهش کمّی و کیفی منابع آب و خاک به کارگرفته اند ، که مالچ کشاورزی یکی از این راهکارهاست . استفاده از مالچ راهکاری مناسب برای مبارزه با خشکسالی و کم آبی است به طوری که حجم آب مصرفی را ۵۰ درصد کاهش می دهد. این روش اگر با روش های دیگر همچون آبیاری قطره ای و کشتهای متوالی همراه باشد، کارآیی بهتری خواهد داشت .

مالچ چیست ؟
اصطلاح مالچ از کلمه انگلیسی( mulch ) برگرفته شده که در اصل به معنی پوشش است. و معادل فارسی ان کلمه(خاک پوش)است. مالچ کشاورزی از گذشته توسط کشاورزان و باغبانان برای کنترل علف هرز و حفظ رطوبت گیاهان ، میوه ، سبزی و گل استفاده می شده.و به طور سنتی انها ، فقط از علوفه ، علف چیده شده ، برگها و سایر مواد که به آسانی تجزیه می شوند برای این کار استفاده می کردند. بنابراین به پوشش سبک و نرم سطح خاک ، مالچ یا خاک پوش می گویند . این پوشش می تواند لایه‌ای از کاه ، خاک‌ اره ، خاک برگ ، ورقهٔ پلاستیکی و بسیاری مواد دیگر باشد. این پوشش باعث می شود که خاک و ریشهٔ گیاهان از آسیب باران ، سله‌بندی ، یخبندان، تبخیر و فرسایش محافظت شوند .
بنابراین مالچ و مالچ پاشی روشی برای ایجاد پوشش در سطح خاک است که برای اهداف متفاوت مورد استفاده قرار می گیرد .استفاده از انواع مالچ ها در زراعت، باغبانی، حفاظت خاک و تثبیت ماسه های روان و توسعه فضای سبز درسالهای اخیر گسترش فراوانی داشته است . امروزه نیز استفاده از انواع مالچ های پلاستیکی برای به دست آوردن عملکرد بیشتر و زودرسی محصول گیاهان به ویژه برای گونه های گرمادوست مانند فلفل، ذرت، گوجه فرنگی و گیاهان پیچکدار در حال افزایش است. در ۱۰ سال گذشته این پیشرفت ها منجر به نوآوریهایی در این زمینه شده است که از آن جمله می توان به تکنولوژی ساخت پلاستیک هایی در کشاورزی مثل مالچ های رنگی اشاره کرد .

مزایای استفاده از مالچ یا خاک پوش :
- جلوگیری از تبخیر رطوبت خاک .
- حذف ویا کاهش رشد علف های هرز .
- حفظ زه کشی خاک .
- کمک به افزایش رطوبت هوا می کند .
- جلوگیری از انتقال نمک و املاح به سطح خاک .
- سهولت درعملیات کاشت ، داشت و برداشت .
- کمک به پایداری \"میکرو ارگانیسم\" های مفید خاک .
- جلوگیری از فرسایش خاک ناشی از بارندگی .
- جلوگیری از یخ زدگی ریشه در فصول سرد .
- عناصر و مواد آلی موجود در مالچ به تدریج به خاک منتقل شده و به مصرف گیاه میرسد.
- هوادهی به خاک به سهولت انجام می شود.

معایب استفاده از مالچ چیست ؟
با وجود مزایای فراوانی که استفاده از مالچ کشاورزی برای کشاورزان دارد ، اما گاهی اوقات و در بعضی از شرایط می تواند معایبی نیز داشته باشد، که در زیر به بررسی این معایب می پردازیم :
- در فصول گرم سال استفاده از پلاستیک سیاه ، به عنوان خاک پوش دمای خاک را بالا برده و ممکن است باعث نابودی گیاه شود .
- استفاده از کاه ، برگ خرد شده ، برگهای سوزنی کاج و تراشه های چوب برای عایق سرما در فصل زمستان مناسب هستند، اما در فصل بهار و تابستان موجب گرم شدن خاک می گردند .
- اگرچه پلاستیک مانع از تبخیر آب موجود در خاک می گردد ، ولی گاهی اوقات مانع ورود آب به داخل خاک می شود .
- خاک پوش های مصنوعی فاقد مواد آلی هستند و از این نظر برای خاک سودمند نیستند و تنها مزیت آنها نسبت به مالچ های طبیعی این است که خاک پوش های طبیعی ممکن است تخم علف های هرز و یا بیماری را به همراه داشته باشند.
- کشت مالچ با همه محاسنی که دارد ، هزینه‌هایی مانند هزینه پلاستیک ، کارگر، تجهیزات نصب و همچنین هزینه‌های جمع‌آوری بعد از کشت نیز دارد .
- نگرانی زیست محیطی ، اگر پلاستیک‌های معمول مانند پلی‌اتیلن برای تولید مالچ استفاده شود، تجمع آن‌ها در خاک به‌دلیل عمر بالا از بازدهی خاک کاسته و مشکلات زیست محیطی را به‌همراه دارد، همچنین هزینه‌های جمع‌آوری و حذف آن‌ها گزاف است .

انواع مالچ
مالچ‌ها انواع مختلفی دارند و به دو نوع آلی و غیر‌آلی دسته‌بندی می‌شوند. انتخاب نوع پوشش سطح خاک براساس نیازهای هر محصول یا هر منطقه متفاوت است .

مالچ آلی چیست ؟
مالچ آلی که به آن مالچ طبیعی یا بیولوژیک نیز میگویند ، شامل مواد طبیعی مانند : علف خشک، کاه، کلش، پوست درخت، چوب خردشده، برگ، خاک اره و کمپوست است. مالچ طبیعی ابتدا باید تجزیه شود و سپس جایگزین شود، در این فرآیند ساختار خاک و محتوای طبیعی آن نیز بهبود می‌یابد. هر چقدر این خاکپوش‌ها خشک‌تر و چوبی‌تر باشد، آهسته‌تر تجزیه می‌شود و مواد مغذی کمتری به خاک می‌رساند.


انواع مالچ‌های الی یا طبیعی :
پوست درخت خرد و تکه تکه شده که پر کاربرد ترین نوع مالچ است .
علف‌های بریده شده
برگ درختان سوزنی‌شکل
لاشه برگ‌ها
کاه و کلش

مالچ غیر‌آلی چیست ؟
مالچ غیرآلی یا شیمیایی به پوشش‌هایی از جنس پلاستیک یا پلی‌اتیلن گفته می شود که بر روی خاک گسترده می‌شوند. همچنین پوشش‌های ساخته‌شده از سلوفان(مادهٔ پلاستیکی با پایهٔ گیاهی)، پشم‌شیشه، فویل فلزی، کاغذ، خرده لاستیک، پلاستیک یا فیبرنیزاز جمله مالچ های غیر الی هستند . این پوشش ها جهت جلوگیری از رشد علفهای هرز و همچنین حفظ رطوبت خاک مورد استفاده قرار می‌گیرند.
گیاهان از داخل منافذی که روی سطح این پوشش ایجاد می‌شود، رشد می‌کنند. ضخامت این نایلون‌ها بین ۳۰ تا ۵۰ میکرون است . مالچ پلاستیکی در رنگ‌ها و اندازه‌های مختلف تولید می‌شود.
در مالچ پلاستیکی، دوام عاملی مهم است دوام این مالچ‌ها به ضخامت آن‌ها بستگی دارد. بیشتر پلاستیک‌های ترد و شکننده قابل استفاده در کشت‌ها هستند، اما وزش بادهای سنگین می‌تواند آن‌ها را پاره کند. اما پلاستیک‌های محکم پس از دو بار کشت پابرجا می‌مانند. فیلم مالچ به‌صورت خط‌های موازی در سطح خاک‌های آماده شده‌ قرار می‌گیرد. بستر خاک باید عاری از باقیمانده گیاهان باشد و به‌وسیله شیء سنگینی در روی حاشیه‌های کناره خاک محکم شود.
خاک پوش‌ها باید محکم به خاک بچسبند تا انتقال حرارت به‌خوبی صورت گیرد و از آزاد شدن و حرکت آن توسط باد جلوگیری شود. حرکت مالچ توسط باد ممکن است پلاستیک را پاره کند و قابلیت آن را از بین ببرد. همچنین لایه‌های مالچ می‌توانند مانعی برای جلوگیری از خروج گاز سمی «متیل بروماید» باشند که برای کشتن باکتری‌های خاک کاربرد دارد. فیلم مالچ به کشاورزان این امکان را می‌دهد که کمتر از متیل بروماید استفاده کنند.

کاربرد مالچ غیر الی :
۱ - کاشت زودتر گیاهان و افزایش بازده اقتصادی در تولید محصول
استفاده از مالچ غیر آلی باعث تغییر دمای خاک می‌شود. امکان کاشت زودتر و همچنین رشد سریع‌تر گیاه از مزیت‌های استفاده از مالچ است. خاک پوش پلاستیکی سفید با بازتاب نور خورشید بطور مؤثری دمای خاک را کاهش می‌دهد. این کاهش دما، پایداری گیاه را در نیمه تابستان که نیاز به خاک خنک‌تر دارد فراهم می‌کند. برداشت زودتر محصول ، جلوگیری از آفات و بیماری‌ها،جلوگیری از رشد علف‌های هرز، استفاده نکردن از سموم علف‌کش و آفت‌کش ، کاهش میزان ساعت‌کار کارگری و کیفیت بهتر محصول از مزایای این نوع پوشش است .
همچنین در کنار بازده اقتصادی، مزایای تولید ارگانیک را نیز باید اضافه کرد. به طور متوسط برای هر هکتار صیفی، درحدود ۱۳۰ کیلوگرم پلاستیک مصرف می‌شود. پژوهشگران نشان دادند که استفاده از خاک پوش های پلاستیکی منجر به زودرسی بین ۷ تا ۴ روز و عملکرد سه تا چهار برابر نسبت به محصولاتی می‌شود که بدون پوشش مالچ رشد کرده‌اند.
۲- حفظ رطوبت خاک به وسیله مالچ های پلاستیکی
فیلم مالچ مانع از تبخیر اب موجود در خاک می شود و ازهدر رفتن آب جلو گیری می کند و در نتیجه می توان از سیستم آبیاری قطره‌ای استفاده کرد. همچنین مالچ‌های نایلونی باعث توزیع یکنواخت رطوبت در سطح خاک می شوند که این استرس وارده به گیاه را کاهش می‌دهد.
۳- جلوگیری از رشد علفهای هرز
مالچ از رسیدن نور خورشید به خاک ممانعت می‌کند که این موجب جلوگیری از رشد علفهای هرز می‌شود.
۴- کاهش خروج مواد مغذی کود از دسترس ریشه گیاه
استفاده از آبیاری قطره‌ای به همراه پلاستیک مالچ ، از ورود حجم زیاد آب به خاک که باعث انحلال نیتروژن و سایر مواد مغذی و رفتن به عمق خاک ، جایی که در دسترس ریشه گیاه نباشد‌، جلوگیری می‌کند. در آبیاری قطره‌ای آب کمتری به همراه کود به عمق خاک نفوذ می‌کند و بیشتر آن مورد مصرف ریشه گیاه قرار می‌گیرد. این عملکرد باعث صرفه‌جویی در مصرف آب شده و مصرف کود نیز کاهش می‌یابد.
۵- بهبود کیفیت محصول
مالچ های غیر آلی میوه را از سطح خاک دور نگه می‌دارد و این امرباعث تمیزی بیشتر میوه و سبزی می‌شود. به عنوان مثال مالچ های مخصوص توت فرنگی که مانع از الوده شدن میوه توت‌فرنگی به خاک می شود .
۶- جلوگیری از فشردگی خاک
مالچ پلاستیکی مانع از پوسته پوسته شدن خاک در اثر باران و آفتاب می شود . با کاهش میزان علف‌های هرز نیاز به شخم‌زدن کاهش یافته ، که این امر سبب می‌شود خاک زیر مالچ همچنان نرم و دارای هوا باشد و موجب افزایش میزان اکسیژن خاک و فعالیت میکروبی آن می‌شود.
۷-کاهش صدمه به ریشه
استفاده از پلاستیک مالچ، به‌طور عملی منطقه بدون علف هرز را در اطراف گیاه ایجاد می‌کند، بنابراین شخم‌زدن برای حذف علف‌های‌هرز که امکان آسیب به ریشه‌های گیاه را به‌همراه دارد، از بین می‌برد.
۸- تناوب زراعی مالچ
کشاورزان در مناطقی مانند استان اصفهان به‌طور عمده از تناوب زراعی خربزه، آفتابگردان و گندم استفاده می‌کنند. تمایل به استفاده از مالچ پلاستیکی به‌دلیل صرفه‌جویی در میزان آبیاری برای زمانی است که گندم به آبیاری نیاز دارد. در این تناوب در پایان برداشت خربزه، بدون برهم‌زدن زمین و ایجاد شیار به اصطلاح روش بدون خا ک‌ورزی یا (No-Tillage) آفتابگردان کشت می‌شود، به طوری که آبیاری اول آفتاب‌گردان با آبیاری آخر خربزه مشترک می‌شود.

در یک ازمایش تحقیقاتی مقایسه خاک،با خاک پوش(مالچ)و خاک بدون خاک پوش،تفاوت های چشمگیری مشاهده گردید :
- درصد حفظ رطوبت خاک حدود دو برابر گردید .
- دمای خاک در تابستان ۸ تا ۱۳ درجه کاهش یافت .
- مقدار متوسط زمان مورد نیاز برای حذف علف های هرز به میزان دو سوم کاهش یافت .

شناخت و انتخاب نوع مالچ
اگاهی از شرایط اب و هوایی ، شناخت خاک وخصوصیات مواد مختلف به ما کمک خواهد کرد تا بهترین پوشش را برای خاک گیاهان انتخاب نماییم. این موارد عبارتند از :
۱ - شرایط آب و هوایی
انتخاب نوع پوشش مالچ نقش مهمی در حفظ دمای خاک ایفا می کند و از این نظر به ۲ گروه مالچ تابستانی و یا مالچ زمستانی تقسیم می شوند.

مالچ زمستانی: این نوع خاک پوش به عنوان عایق برای گیاهان چوبی استفاده می شود و معمولا\" در اواخر پاییز تا اواخر زمستان از آن استفاده می کنند. نی، برگ خرد شده، و برگ درختان سوزنی نمونه هایی برای مالچ زمستان هستند .

مالچ تابستانی: در فصل بهار و تابستان خاک شروع به گرم شدن می کند، بنابراین مالچ بایستی به گونه ایی انتخاب شود که مانع از گرم شدن بیش از اندازه خاک شود.در واقع نقش اصلی مالچ تابستان برای، کاهش رشد علف های هرز و حفظ رطوبت خاک است .

۲- ارزان بودن و در دسترس بودن
کم هزینه بودن و در دسترس بودن مواد قابل استفاده برای مالچ از دیگر نکاتی است که در هنگام تهیه مالچ بایستی به آن توجه نمود،مثلا\" پوسته کاکائو و پوسته گندم برای تهیه مالچ بسیار مفید هستند ولی ممکن است در بسیاری از مناطق کشورمان در دسترس نباشند بنابراین استفاده از مواد قابل دسترس تر انتخابهای مناسب تری هستند .

۳- جنس و ماده
نوع و جنس مواد تشکیل دهنده خاک پوش نقش مهمی را در انتخاب خاک پوش مناسب ایفا می کند.مثال های زیر برخی از کاربردهای مناسب مالچ هستند :
- پلاستیک سیاه و نی معمولا در باغ سبزی و برای گیاهان میوه دار کوچک استفاده می شود.
- تراشه های چوب، تکه های پوست درخت و برگ درختان سوزنی برای درختچه و یا در اطراف درختان مناسب هستند.
- پوسته کاکائو، و پوسته گندم برای گیاهان ۱ ساله و یا چند ساله استفاده می شود.
- از شن یا مالچ سنگ، در زمانی که منظره و حفظ حالت طبیعی باغ مد نظر باشد استفاده می شود.

نکته :
- مالچ اعمال شده برای حفاظت از سرمای زمستان ، باید در اواخر پاییز گذاشته شود و مالچ تابستان نیز به طور معمول در اواسط بهار اعمال می شود.
- مالچ موجود در اطراف درختان و درختچه ها را در فصل پاییز از اطراف تنه گیاه دورکرده تا پوست درخت به راحتی سخت و قوی شود.
- مالچ طبیعی و مصنوعی باید به طور کامل و با ضخامت یکنواخت پوشش داده شود در غیر اینصورت نقاط پایین تر و یا بدون پوشش در معرض رویش علف های هرز قرار می گیرد .