خصوصیات دستگاه گوارش نشخوارکنندگان

اختلاف در نوع، مقدار و ترکیبات غذائى که به‌وسیلهٔ حیوان خورده مى‌شود موجب پدید آمدن اختلاف در ساختمان هر یک از بخش‌هاى دستگاه گوارش حیوانات اهلى مورد استفاده در کشاورزى شده است.

---

خصوصیات دستگاه گوارش نشخوارکنندگان
اختلاف در نوع، مقدار و ترکیبات غذائى که به‌وسیلهٔ حیوان خورده مى‌شود موجب پدید آمدن اختلاف در ساختمان هر یک از بخش‌هاى دستگاه گوارش حیوانات اهلى مورد استفاده در کشاورزى شده است. این اختلاف براى مثال در گنجایش و طول قسمت‌هاى مختلف لولهٔ گوارشى دیده مى‌شود. گوشتخواران (Carnivorous) در مقیاس با طول بدن، اعضاى گوارشى کوچکتر و کوتاهتر دارند و به همان نسبت هم باید غذاى مقوى و سهل الهضم دریافت کنند، زیرا که غذا مدت زمانى کوتاه در لولهٔ گوارشى آنها توقف مى‌کند، در حالى‌که علفخواران (Herbivorous) مانند گاو و گوسفند، برعکس غذاى آنها اکثراً پرحجم همراه با الیاف خام زیاد و دیر هضم است؛ بنابر این، به دستگاه گوارش حجیم و طویل احتیاج دارند.
هضم غذا به دو طریق مکانیکى و شیمیائى صورت مى‌گیرد. اعمال مکانیکى هضم عبارتند از: خرد و نرم شدن غذا به کمک دندان‌ها، آغشته شدن آن با بزاق دهان و بعد رانده شدن آن به قسمت‌هاى مختلف کانال گوارشى به‌منظور تماس بیشتر با ترشحات بخش‌هاى مختلف دستگاه گوارش و همچنین تماس با سطح پرزها (خمل‌ها) به‌منظور جذب.
(به تمام تغییراتى که مواد غذائى در لوله‌ٔ گوارش جهت جذب شدن طى مى‌کنند، هضم نامیده مى‌شود).
شکمبه (Rumen)
به‌طور کلى شکمبه در نشخوارکنندگان اعمال زیر را انجام مى‌دهد:
۱. انبار کردن مواد غذائى
۲. به هم زدن مواد غذائى خرد شده
۳. تهیهٔ محیط مناسب براى تخمیر
شکمبه در گاو بالغ بزرگ و در حدود ۱۸۰-۲۰۰ لیتر حجم دارد، پس از اینکه موادغذائى جویده شد از طریق مرى به شکمبه مى‌روند. انقباضات منظم شکمبه و نگارى سبب مخلوط شدن موادغذائى بلعیده شده با محتویات شکمبه مى‌شود.
بعد از اینکه حیوان غذا خوردن خود را تمام کرد و غذا در شکمبه انبار شد، حیوان شروع به نشخوار مى‌کند، بدین ترتیب که طى یک پروسه استفراغ مانند مقدارى از مواد غذائى خورده شده را همراه با مقدارى از مایع شکمبه از طریق مرى به دهان مى‌آورد (این عمل سه ثانیه طول مى‌کشد) و در دهان در حدود ۵۰ ثانیه مى‌جود و دوباره مى‌بلعد (عمل بلع ۵/۱ ثانیه طول مى‌کشد) فاصله بین بلعیدن و بالا آوردن بعدى در حدود ۵-۱۰ ثانیه طول مى‌کشد.
عمل نشخوار (Rumination) تا موقعى که علوفه خوب خرده نشده‌اند ادامه مى‌یابد. به‌طور کلى عمل نشخوار در چهار مرحلهٔ مختلف انجام مى‌گیرد: اول برگشت غذا از شکمبه به دهان، دوم جویدن مجدد غذا، سوم آغشته شدن مجدد لقمهٔ غذائى با بزاق دهان و بالاخره بلع مجدد آن، این چهار مرحله را سیکل نشخوار گویند.
عمل نشخوار به آرامى صورت مى‌گیرد و بدین جهت در ۲۴ ساعت حیوان ۸ ساعت را صرف این کار مى‌کند. در موقع بیمارى یا اضطراب نشخوار قطع مى‌شود روى این اصل یکى از فاکتورهاى تشخیص گاو سالم داشتن نشخوار است. مواد غذائى مدت زمان زیادى در شکمبه مى‌ماند و در طول این مدت تحت تأثیر مقدار زیادى از میکرواورگانیسم‌ها که نقش عمده‌اى در هضم مواد بازى مى‌کنند قرار مى‌گیرد. تعداد و نوع میکرواروگانیسم‌هاى شکمبه خیلى زیاد است میکرواورگانیسم‌هاى شکمبه در تجزیه کربوهیدرات‌ها و سنتز پروتئین‌ها نقش عمده‌اى بازى مى‌کنند. این میکرواورگانیسم‌ها از ازت مواد ازته غیرپروتئینى جهت مصرف خود اسید آمینه درست مى‌کنند میکروب‌ها در جهت منتقل شدن به روده‌ها تجزیه شده و اسیدآمینه موجود در پیکر آنها مورد استفادهٔ حیوان قرار مى‌گیرد میکرواورگانیسم‌ها در ساختن ویتامین‌ها k و B نیز دخالت دارند.
عواملى که ترکیب میکرواورگانیسم‌هاى شکمبه را تحت تأثیر قرار مى‌دهند عبارتند از: سن، مقدار ترشح بزاق، حالت فیزیکى و ترکیب شیمیائى غذائى که حیوان مى‌خورد و موقعیت جغرافیائى و...
نگارى (Reticulum)
نگارى در جلو شکمبه طورى قرار گرفته است که به‌خوبى از یکدیگر مجزا نیستند، توده‌هاى غذائى به‌راحتى از یکى وارد دیگرى مى‌شوند. حجم نگارى در گاو بالغ در حدود ۱۲ لیتر است. داخل نگارى شبیه لانهٔ زنبور است. محتویات نگارى مایع است و هیچ نوع مادهٔ ترشحى از دیواره ندارد، عمل نگارى به عبور لقمه‌هاى غذائى از مرى کمک مى‌کند.
هزارلا (Omasum)
پس از اینکه مواد غذائى کاملاً جویده شد، وارد هزارلا مى‌شود، این قسمت در حدود ۲۰ لیتر گنجایش دارد و داراى مقدار زیادى لایه‌هاى ماهیچه‌اى قوى شبیه صفحه‌هاى کتاب است که مواد غذائى وارده را فشار داده و آب آنها را جذب مى‌کنند.
هزارلا هیچ نوع مادهٔ ترشحى ندارد، ولى مقدار زیادى از آب و بعضى از اسیدهاى آلى به‌وسیلهٔ هزارلا جذب مى‌شوند.
شیردان (Abomasum)
شیردان معدهٔ حقیقى گاو است و در حدود ۲۰ لیتر حجم دارد. دیوارهٔ این قسمت از معده شیره‌هاى معده را ترشح مى‌کند که شامل کمتر از نیم درصد اسید کلریدریک و دو آنزیم پپسین و رنین است.
روده‌ها (Intestin)
روده‌ها از دو قسمت کاملاً مشخص رودهٔ باریک و رودهٔ کلفت تشکیل شده‌اند. رودهٔ کوچک دراز و چین‌خورده است و محتویات شیردان در آن خالى مى‌شود. طول رودهٔ باریک در گاو در حدود ۴۹-۲۷ متر است و دیوارهٔ آن از برجستگى‌هاى آن کوچکى که ویلى نام دارند پوشیده است. این برجستگى‌ها سبب افزایش سطح جذب روده مى‌شوند. قسمت بالائى رودهٔ کوچک بیشتر آنزیم ترشح مى‌کند ولى قسمت پائین در جذب مواد غذائى هضم شده نقش عمده‌اى دارد. رودهٔ کوچک محل اصلى جذب اسیدهاى آمینه، ویتامین‌ها مواد معدنی، و لیپیدها است. در غیر نشخوارکنندگان کربوهیدرات‌هاى محلول هم از این قسمت جذب مى‌شوند.
موادى که در رودهٔ باریک جذب نشده‌اند وارد روده کلفت مى‌شوند جائى که مدت زمان نسبتاً طولانى باقى خواهند ماند. رودهٔ کلفت شیرهٔ هضمى ندارد، در رودهٔ بزرگ مقدار زیادى از مواد غذائى هضم نشده وجود دارد، مراحل هضمى که استفاده‌اى به حیوان مى‌رسانند، تقریباً همهٔ آنها در رودهٔ کوچک تکمیل مى‌شوند.
رودهٔ کلفت به‌علت وجود اکسیژن وجود محیط قلیائى و حرارت مناسب شرایط مساعدى را جهت فعالیت انواع مختلف میکرواورگانیسم‌ها به‌وجود مى‌آورد. تخمیرات میکروبى در روى مواد غذائى هضم نشده در سکوم و روده کلفت صورت مى‌گیرد. قسمت انتهائى روده کلفت مثل یک نگهدارنده عمل مى‌کند و تخمیراتى که در آنجا صورت مى‌گیرد سبب بد بو شدن و شکل گرفتن مدفوع مى‌شود.
دهان
دهان عضوى از دستگاه گوارش است که اعمال گرفتن غذا، جویدن، نشخوار کردن و ترشح بزاق را انجام مى‌دهد. عمل گرفتن غذا در گاو به‌وسیلهٔ زبان انجام مى‌گیرد. در موقع چریدن زبان دور علوفه پیچیده شده و با یک حرکت سر توسط دندان‌هاى ثنایاى فک پائین قطع مى‌شود.
عمل جویدن غذا توسط دندان‌هاى آسیائى صورت مى‌گیرد و غذاى جویده شده آمادهٔ بلع مى‌گردد. عمل جویدن غده‌هاى بزاقى را به ترشح کردن تحریک مى‌کند و سبب مى‌شود که غده‌هاى بزاقى بیشتر بزاق ترشح بکنند. مقدار بزاقى که دریک روز ترشح مى‌شود زیاد بوده و بستگى به چگونگى غذا دارد.
تحریک لب‌ها، تحریک غدد بزاقی، اسیدیتهٔ زیاد معدهٔ همچنین اعمال مکانیکى که باعث تحریک سوراخ هزارلا و نگارى مى‌شود موجب ازدیاد ترشح بزاق مى‌گردد.
بزاقى که روزانه ترشح مى‌شود بین ۱۰۰-۱۸۰ لیتر مى‌باشد. فرق نشخوارکنندگان و سایر حیوانات در ترشح بزاق در این است که در نشخوارکنندگان بزاق توسط غدد بناگوشى و غدد مرکزى ناحیهٔ گونه‌ها دائماً در حال ترشح است در صورتى‌که در سایر حیوانات ترشح غدد بزاقى فقط در موقع برداشت غذا و در نتیجه تحریکات مختلف از طریق سیستم عصبى صورت مى‌گیرد. علت مرطوب بودن پوزه داشتن غدد نازولابیال در لب بالا است که ترشح آبکى این غدد مرطوب بودن پوزه را سبب مى‌شود.
عمل بزاق در نشخوارکنندگان کمک به جویدن، نشخوار و تحریکات اعصاب چشائى و بلعیدن است. مواد غذائى پس از جویده شدن وارد معده مى‌شود، معده در گاو چهار قسمتى است شامل شکمبه، نگاری، هزارلا و شیردان.