سبوس برنج ، ویژگی ها و کاربردهای آن در خواک دام


دسته بندی: تعذیه و پرورش دام
سبوس برنج ، ویژگی ها و کاربردهای آن در خواک دام

‎ ‎در بیش از ۷۵ کشور در جهان ، از برنج به عنوان یک ماده ی غذایی مهم یاد می شود . همراه برنج دو فراورده ی جانبی تولید ‏می شود که یکی سبوس برنج و دیگری ساقه ی آن است .
در بیش از ۷۵ کشور در جهان ، از برنج به عنوان یک ماده ی غذایی مهم یاد می شود . همراه برنج دو فراورده ی جانبی تولید ‏می شود که یکی سبوس برنج و دیگری ساقه ی آن است . سبوس برنج که همان پوسته ی خارجی مغز برنج است کاربردهای ‏گوناگونی دارد . چنان که آسیاب شده آن به عنوان کود برای شالیزارها مورد استفاده قرار می گیرد . همچنین به عنوان خوراک ‏دام ، سوخت آسیاب ها ، ساخت آجر و نوع ویژه ای سیمان از این فراورده استفاده می شود‏‎ .‎
کلید واژه ها : برنج ، سبوس برنج
ترکیب و خواص فیزیکی
سبوس برنج دارای سلولوز ، لیگنین ، پنتوسان و اندکی پروتئین است که ویتامین ها به مقدار ناچیز آن را همراهی می کنند . ‏همچنین رطوبت و خاکستر - که بیشتر ترکیب آن را سیلیس تشکیل می دهد - از جمله اجزای دیگر این فراورده به شمار می رود ‏‏. درصد هر یک از اجزای یاد شده در سبوس ، به شرایط آب و هوا و نوع منطقه ی کشت برنج بستگی دارد‏‎ .‎
معمولا ً از هر ۱۰۰ کیلوگرم برنج برداشت شده از شالیزار ، ۱۶ تا ۲۵ کیلوگرم آن را سبوس تشکیل می دهد . فضای مورد نیاز ‏برای نگهداری سبوس ۸ برابر فضایی است که برنج آسیاب نشده اشغال می کند . طول سبوس آسیاب نشده ۲ تا ۴ برابر پهنای آن ‏بوده ، چگالی آن حدود‏‎ g / cm‏۳‏‎ ‎‏۷۵%‏‎ ‎است‎ .‎
این ماده به راحتی فشرده می شود و چگالی آن تا حدود ۲ تا ۵ برابر افزایش می یابد . رسانایی گرمایی سبوس آسیاب نشده‏‎ kcal ‎‎/ mh c ‎‏۰۴۸/۰‏‎ ‎بوده ، برای سبوس آسیاب شده به حدود‏‎ kcal / mh c ‎‏۰۵۸/۰‏‎ ‎می رسد . این اندازه ها با رسانایی گرمایی مواد ‏نارسانایی هم چون آزبست و چوب پنبه به خوبی برابری می کند‏‎ .‎
کاربرد ها‏
خوراک جانوران اهلی
در بسیاری از کشورها سبوس برنج به مصرف خوراک جانوران و پرندگان می رسد . از آنجا که گوارش این ماده دشوار است ، ‏آن را به مقدار کم به خوراک اصلی این جانداران می افزایند . به هر حال ، با استفاده از مواد قلیایی می توان مقدار لیگنین و ‏سیلین موجود در سبوس را کاهش داد تا گوارش آن برای جانداران آسان تر باشد . همچنین مخلوط شامل ۶۵%سبوس برنج و ‏‏۳۰% ساقه ی آن که گاه ذره های ریز برنج نیز در آن موجود است ، از مواد مقوی بیشتر نسبت به سبوس تنها برخوردار است ‏و به نظر می رسد خوراک مناسب تری برای دام ها و پرندگان باشد . به هر حال ، جهت کاربرد گسترده ی این مخلوط باید در ‏دراز مدت اثر سبوس بر مقدار شیر و رشد دام ها بررسی شود‏‎ .‎
کاربرد در کشاورزی
سبوس برنج در کشاورزی به عنوان کود و ماده ی افزودنی به خاک به کار می رود . مناسب بودن سبوس برای تهیه ی کود با ‏توجه به مقدار اکسید های فسفر ، پتاسیم ، کلسیم و نیتروژن آلی موجود در آن تعیین می شود . برای تهیه کود از این فراورده آن ‏را با سولفوریک اسید و فسفریک اسید واکنش می دهند . همچنین افزودن محلولی شامل ملاس ، گلیسرین و آهن اکسید ، خواص ‏سبوس را به عنوان کود بهبود می بخشد . در واقع ، سبوس ، افزون بر تامین مواد آلی و ترکیب های فسفر دار مورد نیاز خاک ، ‏به عنوان عاملی رقیق کننده نیز عمل می کند . رشد فرآورده های کشاورزی در خاک های نمک دار در حضور سبوس برنج ‏افزایش می یابد . در واقع ، این ماده سرعت نفوذ آب در خاک را افزایش می دهد‏‎ .‎
آماده سازی مواد غذایی
سبوس برنج از مواد غذایی کمی برخوردار است زیرا بیشتر آن را خاکستر و الیاف تشکیل می دهد و تنها مقدار ناچیزی پروتئین ‏، چربی های گوارش پذیر و ویتامین در آن وجود دارد . از این رو ، کاربرد سبوس در صنایع غذایی تنها به آماده سازی مواد ‏غذایی محدود شده است . برای نمونه ، از تخمیر گلوکوز به دست آمده از سبوس ، مخمر غذایی تهیه می شود . هم چنین نوعی ‏سلولوز خوراکی از سبوس به دست می آید که به عنوان ماده جاذب رطوبت ، بیشتر در تهیه نان و شیرینی کاربرد یافته است‏‎ .‎
سبوس ، دارای ۱۴ تا ۲۰ درصد روغن است . در این روغن ویتامین های خانواده ب و اسیدهای چرب وجود دارد . این روغن ‏مصرف غذایی و دارویی داشته ، نسبت به روغن زیتون و روغن به دست آمده از پنبه ترکیب بهتری دارد ، به شکل خام نیز می ‏تواند به کار رود ، پایدار است و اکسایش نمی یابد و از افزایش کلسترول در خون جلوگیری می کند‏‎ .‎
پس از استخراج روغن از سبوس ، آن چه به جا می ماند کنجاله نامیده می شود که غذایی مناسب برای دام ها و پرندگان است . ‏از سبوس برنج در درمان بیماری هایی همچون بری بری ، ناشی از کمبود ویتامین های خانواده ی ب ، تقویت و رشد مو و ‏تحریک رشد جنین در زنان باردار نیز استفاده می شود‏‎ .‎
تولید مواد شیمیایی و آلی
حدود ۷۰ درصد سبوس برنج را مواد آلی همچون سلولوز ، لیگنین ، و گلوکوکسیلان تشکیل می دهند . از گلوکوکسیلان موادی ‏همچون فورفورال در تهیه مواد دارویی ، تولید نایلون و به عنوان یک حلال آلی مورد استفاده قرار می گیرد . اوکسی لیتول نیز ‏به عنوان یک ماده ی واسطه در صنایع دارویی کاربرد دارد . از این ماده در خمیردندان ها به عنوان ماده جاذب رطوبت استفاده ‏می شود . شیرینی این ماده به مقدار ۲۵ درصد از شکر بیشتر است و افزایش قند خون را در پی ندارد . از این رو ، مصرف آن ‏برای بیماران قندی مناسب است . به این ترتیب امکان تهیه مواد آلی از این ماده ، آن را به عنوان یک ماده خام و باارزش ‏معرفی می کند . چنان که تولید مواد آلی از آن ، که از نفت نیز قابل تهیه هستند می تواند در حفظ و صرفه جویی منابع نفتی ‏موثر باشد‎ .‎
تهیه ی کربن‏
برای تهیه ی کربن فعال و دوده از سبوس برنج استفاده می شود . جهت فعال کردن کربن به دست آمده از سبوس ، سولفوریک ‏اسید ، بوریک اسید و کلرید های روی ، کلسیم و منگنز مورد استفاده قرار می گیرند . کربن به دست آمده از این فرایند به عنوان ‏رنگ زدا در صنعت کاربرد دارد . دوده نیز در تهیه صنعت لاستیک ، پلاستیک و رنگ مورد استفاده قرار می گیرد‎ .‎

تولید مواد شیمیایی غیر آلی
حدود ۲۰% سبوس برنج را خاکستر تشکیل می دهد که همان جزء غیر آلی سبوس است . خاکستر شامل ۹۵% سیلیس و ۵% ‏اکسیدهای کلسیم ، سدیم ، پتاسیم ، فسفر ، منگنز و آهن است و از آن در لعاب چینی و ظرف های سفالی ، در پالایش آب و ‏ساخت سیمان ، بتون و آجرهای ویژه استفاده می شود‏‎ .‎
هم اکنون از سیلیس به عنوان ماده ی اولیه در تولید سیلیسیم کاربید ، سیلیسیم تتراکلرید و سدیم سیلیکات استفاده می شود . ‏همچنین در تهیه سیلیسیم های ویژه ی سلول های خورشیدی ، سدیم نیترات و زئولیت کاربرد دارد‏‎ .‎
تهیه مواد ساینده
سبوس برنج می تواند به عنوان یک ماده ی ساینده برای صیقل کاری قطعه های آهنی ، آلومینیمی ، برنجی ، برنزی و نیز قطعه ‏های کوچک پلاستیکی به کار رود . برای نمونه ، تمیز کردن قطعه هایی همچون سیلندر و پیستون در هواپیما ، با استفاده از ‏موادی که سبوس برنج ۴۰ درصد آنها را تشکیل می دهد ، مناسب بوده است و در این زمینه سبب کاهش در هزینه ها شده است . ‏سبوس برنج در اثر عنل ساییدن ، به لایه های فلزی و اندازه ی قطعه های سایش یافته ، آسیبی وارد نمی کند‏‎ .‎
تهیه ی مواد نارسانا و دیر گداز‏
یکی از کاربرد های مهم سبوس ، بویژه خاکستر موجود در آن ، استفاده از آن در تهیه ی دیرگدازهاست . رسانایی گرمایی کم ، ‏نقطه ی ذوب بالا ، چگالی پایین و تخلخل فراوان ، خاکستر را به ماده ی خام مناسبی برای این منظور تبدیل کرده است‏‎ .‎
آجرهای تهیه شده از خاکستر سبوس تا دمای‎ C ‎‏۱۴۵۰ ، رسانای گرمایی پایینی از خود نشان می دهند در حالی که در برابر ‏خرد شدن پایداری زیادی دارند . این آجرها ۸۰ تا ۹۸ درصد خاکستر و ۲ تا ۲۰ درصد اکسیدهای منیزیم و کلسیم در بر دارند و ‏در کوره ها مورد استفاده قرار می گیرند‎ .‎
از جمله کاربرد های دیگر سبوس ، استفاده از آن در ساخت دیرگدازهای سبک ، رساناهای گرمایی و صوتی ، مواد دیرگداز با ‏ضریب انبساط گرمایی و درصد انقباض پایین و آسترهای پایدار در برابر گرما برای استفاده در مبدل های گاز و لوله های سرد ‏کننده ی موتورهای درون سوز است . درصد ترکیب اجزا در‏
نمونه ای از مواد دیرگداز به این قرار است : ۷۵ درصد خاکستر ، ۱۷ درصد سیلیکات و ۸ درصد مواد پیوند دهنده‏‎ .‎
تهیه مواد ساختمانی
از سبوس و خاکستر موجود در آن در تولید بتون سبک ، سیمان ، آجر ، ورق های پایدار در برابر گرما و صوت و تهیه ی ‏کاشی های دیواری ضد صدا استفاده می شود . این ماده ، مقاومت بتون در برابر یخ زدن را افزایش می دهد و ویژگی های ‏گرمایی و ضد صوتی آن را بهبود می بخشد . همچنین نوعی سیمان که از مخلوط خاکستر سبوس ، آهک یا سیمان پرتلند تهیه می ‏شود ، پایداری خوبی در محیط های اسیدی از خود نشان داده است‏‎ .‎
کاربرد در مواد پلاستیکی
سبوس برنج در کنار رزین هایی همچون فنول - فرم آلدهید و ملامین - فنول ، به عنوان قالب به کار می رود . فراورده های به ‏دست آمده از این فرآیند ، دارای استحکام و پایداری در برابر شکسته شدن هستند . به تازگی از سبوس و خاکستر آن در فرآورده ‏های لاستیکی ، پلاستیکی ، چسب ها ، به عنوان پر کننده استفاده شده است‏‎ .‎
رفع آلوده کننده ها‏
به کمک سبوس برنج می توان مواد روغنی را از سطح آب های آلوده به این مواد جذب و برطرف کرد . کربن فعال به دست ‏آمده از سبوس نیز برای پالایش فاضلاب ها مورد استفاده قرار می گیرد . به تازگی استفاده از نوعی صافی که از ۸۵ درصد ‏سبوس و ۱۵ درصد مواد شیمیایی فعال مانند مس اکسید و مس کلرید تشکیل شده است ، در کاهش آلودگی ناشی از گازهای ‏خروجی موتورها مناسب شناخته شده است . به هر حال ، این زمینه کاربردی سبوس هنوز به طور کامل شناخته نشده است و ‏بررسی درباره ی آن ادامه دارد‏‎ .‎
عصاره گیری از میوه ها‏
در ایالات متحده ، برای عصاره گیری از میوه هایی همچون سیب ، آلو ، انگور و توت به طور گسترده از سبوس برنج استفاده ‏می شود . برای این کار ، نخست ، سبوس شسته و سترون شده ، سپس به‏
مقدار ۱ درصد وزنی به میوه افزوده می شود . وجود سبوس در تولید آب میوه ی بیش تر و کاهش زمان عصاره گیری ، ‏موثراست‎ .‎
کاربرد های دیگر
سبوس برنج در صنایع گوناگون ، کاربردهایی دارد که نمونه هایی از آن به این قرار است‏‎ :‎
دباغی کردن چرم ، کاهش حفره های ناشی از انقباض در صنعت ریخته گری و آهنگری ، کاهش ناخالصی و نقص سطحی ‏موجود در شمش های فولاد ، ایجاد محیط کشت مصنوعی برای میکروب ها ، تهیه الیاف مصنوعی و تولید کاغذ ، تخمیر برنج ، ‏حامل یا جاذب افزودنی های گوناگون برای نمونه در پادزیست ها ، حشره کش ها و مکمل های غذایی . همچنین وجود کربن در ‏این ماده به عنوان یک عامل کاهنده ، آن را برای کاهش فلزها و استخراج آنها مناسب کرده است‏‎ .‎
نتیجه
با وجود کاربردهای گوناگونی که برای سبوس برنج برشمرده شد ، از این دیدگاه که کدام یک از این کاربردها اقتصادی تر است ، ‏نیاز است بررسی هایی انجام گیرد . این امر به عوامل گوناگونی وابسته است که از کشوری به کشور دیگر و از منطقه ای به ‏منطقه دیگر متفاوت است . از جمله این عوامل می توان به این موارد اشاره کرد‎ :‎
شرایط اجتماعی و اقتصادی ، تعداد و نوع آسیاب ها ، ظرفیت واقعی آسیاب ها ، کاربردهای کنونی سبوس برنج در منطقه ، ‏امکان ذخیره و انتقال سبوس و فراورده های آن و توانایی های فنی در کشور. توجه به این عوامل ، در پی افزایش درآمد ‏کشاورزان و توسعه ی روستاها ، بهبود اقتصاد ملی را در بر خواهد داشت‏‎ .‎