تاریخچه تکثیر و پرورش آبزیان در دنیا و ایران

ماهی وسایر آبزیان جزو حیوانات خونسرد هستند وبرای تنظیم وثابت نگهداشتن حرارت بدن خود هیچ گونه انرژی صرف نمی کنند ودر مقایسه با حیوانات دیگر استعداد رشد بیشتری دارند

---

تاریخچه تکثیر و پرورش آبزیان در دنیا و ایران
پرورش ماهی به صورت مصنوعی در کشور چین آغاز شد وسابقه پرورش در این کشور به بیش از 3هزار سال قبل در منطقه (ین دیناستی) مربوط می شود (1137 تا 1400 سال قبل از میلاد) و حدود 460سال قبل از میلاد در منطقه (وارینگ کینگ دام) پرورش ماهی تا حد خوبی توسعه یافته بود. فان لی اولین فردی بود که اصول پرورش ماهیان آب شیرین را تدوین کرد.
با وجود سابقه طولانی پرورش ماهی در استخر, سابقه تکثیر مصنوعی ماهیان کوتاه است. اولین گام در لقاح مصنوعی به وسیله دانشمند آلمانی لدویک یا وبی (1711-1784) برداشته شد.
او از ماهی ماده ونر قزل آلای آماده بصورت جداگانه تخم واسپرم به دست آورد وآنها را با هم مخلوط کرد که این اولین لقاح مصنوعی تخم ماهی بود. در مورد ماهیان پرورشی گرمابی در سال 1930 مولدین آماده از محل های تخم ریزی طبیعی صید ولقاح مصنوعی داده شدند. ولی القاء تخم ریزی به مولدین با روش تزریق, در سال 1934 به وسیله زیست شناسان برزیلی آغاز شد وبعد در آسیا واروپا وآمریکای شمالی توسعه یافت. در سال 1958 مولدین کپور نقره ای وسرگنده پرورش یافته در استخرهای خاکی با تزریق عصاره غده هیپوفیز ماهی کپور معولی به صورت مصنوعی تکثیر شدند ودر حال حاضر مولدین ماهیان مختلف با استفاده از هورمون های مصنوعی وغده هیپوفیزماهیان در سطح وسیع مورد تکثیر مصنوعی قرار می گیرند.
با توجه به قدمت پرورش ماهی در دنیا , این فعالیت در ایران با تکثیر تاسماهیان در سال 1301 وپرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان از سال 1338 آغاز شده است. رشد اقتصادی و صنعتی وهمچنین لزوم تغذیه جمعیت رو به افزایش وکیفیت برتر پروتئین آبزیان در مقایسه با سایر گوشت ها , موجب افزایش توجه به آبزیان وصید در دریاها ومنابع آبی شد ودر نتیجه کاهش ذخایر آبها را به دنبال داشت. بنابراین برای دستیابی به برابری تولید باتقاضا وبهره برداری مناسب از ذخایر چاره ای جز روی آوردن به پرورش آبزیان در محیط های قابل کنترل وهمچنین تکثیر انواع ماهیان به منظور رهاسازی وبازسازی ذخایر نبود. بدین منظور شرکت سهامی شیلات ایران اقدام به احداث اولین ایستگاه بررسی تکثیر و پرورش کپور ماهیان پل آستانه در سال 1347-1348 کرد. پس از آن نیز مجتمع تکثیر و پرورش تاسماهیان سد سنگررشت در سال 1350 به بهره برداری رسید. سپس با توجه به استعداد مناطق مختلف گسترش یافت به طوری که در حال حاضر علاوه بر مراکز زیاد متعلق به شرکت سهامی شیلات ایران هزاران مزرعه پرورش ماهی در سطح کشور فعال است.
مزایای پرورش آیزیان
با وجود رشد کنونی جمعیت دنیا,تولید هر چه بیشتر پروتئین حیوانی از اهمیت زیادی برخوردار است. کشت آبزیان بدلایل زیادی به عنوان عمومی ترین و موثرترین راهکار جهت تولید پروتئین درآینده دنیا شناخته شده است.با مقایسه حیوانات پرورشی مهم دنیا مثل مرغ , خوک , ماهی وگاو با توجه به موارد ذیل اهمیت پرورش ماهی روشن می گردد.
صرف انرژی کمتر:
ماهی وسایر آبزیان جزو حیوانات خونسرد هستند وبرای تنظیم وثابت نگهداشتن حرارت بدن خود هیچ گونه انرژی صرف نمی کنند ودر مقایسه با حیوانات دیگر استعداد رشد بیشتری دارند(بجزبعضی از گونه ها).
وزن مخصوص بدن ماهی ودیگر آبزیان شناور تقریباً نزدیک به وزن مخصوص آب بوده از این رو انرژی زیادی برای شناور کردن خود نیاز نداشته وانرژی به دست آمده از طریق غذا را صرف رشد می کنند.
استفاده از زمین برای رشد :
ماهی نسبت به سایر موجودات پرورشی زمین کمتری برای رشد استفاده می کند.
ماهی هر ماهی کمتر از 2/0 متر مربع
جوجه      حدود 4/0 متر مربع
خوک        حدود 20 متر مربع
گاو          حدود 4000 متر مربع
ضمن اینکه پرورش ماهی اغلب در اراضی درجه 3 و 4 غیر قابل استفاده در امر کشاورزی صورت می گیرد ویا اینکه از آب های داخلی مثل دریاچه های طبیعی ومصنوعی , رودخانه ها , آبگیرها و آب بندان ها برای پرورش ماهی استفاده می شود که اختلالی در امر کشاورزی ایجاد نخواهد کرد.
قابلیت تولید مثل:
هر ماهی ماده تیلاپیا (از مهمترین ماهیان آب شیرین پرورشی در دنیا) در یک سال در طول 3 ماه دوره زاد آوری تعداد 2000 بچه ماهی تولید می کند.هر ماهی سوف قرمز (ماهی رودخانه ای پرورشی) در طول یک سال در مدت سه هفته دوره زادآوری تعداد 3 میلیون بچه ماهی تولید می کند. در حالیکه هرمرغ مادر در طول سال در یک دوره زادآوری 100 جوجه تولید می کند, هر خوک ماده حدوداً سالی 12 بچه و هر گاو یک بچه تولید می کند.
ضریب تبدیل غذایی  و صرفه اقتصادی آبزی پروری :
ضریب تبدیل غذایی انواع ماهیان پرورشی به طور متوسط 1 به 3 است ,جوجه 3 به 6 , خوک 5 به 12 و گاو 12 به 45 است و این در حالی است که با انتخاب روشهای مختلف پرورش ماهی وبا توجه به رژیمهای غذایی متفاوت درماهیان می توان در پرورش های توام از تمامی تولیدات آب استفاده کرد که موجب بالا رفتن تولید در واحد سطح خواهد شد.
هزینه تولید ماهی خیلی ارزان تر از هزینه تولید گوشت های دیگر خواهد بود.
هزینه پرورش میزان معینی ماهی به مراتب کمتر از هزینه صید آن از منابع آبی است.
ویژگیهای ماهیان پرورشی
ماهیان پرورشی باید سریع الرشد بوده ودر دوران پرورش به وزن متعارف مورد انتظار برسند.
متناسب با ذائقه مردم منطقه بوده وبازارپسند باشند.
علاوه بر مصرف غذای طبیعی از اقلام غذایی ارزان قیمت ومصنوعی نیز تغذیه کنند.
نسبت به شرایط نامناسب رژیم فیزیکوشیمیایی آب وتغییرات حاصله از آن مقاوم بوده وسازگاری نشان دهد.
در مقابل تورکشی ودستکاری وبیماری ها مقاوم باشد.
زندگی در شرایط متراکم وفوق متراکم را به خوبی بتوانند تحمل نمایند.
امکان تکثیر انبوه آنها وجود داشته باشد.
امکان تهیه غذا ودیگر احتیاجات پرورش در منطقه وجود داشته باشد.
مهمترین گونه های پرورشی
پرورش آبزیان به عملیاتی که منجر به رشد آبزیان می گردد اتلاق می شود. این فعالیت عبارتست از ایجاد محیط مناسب و شرایط لازم برای تولید مثل آبزیان در محیطی از استخرها و کانالهای آبرسان خروجی و ورودی – زهکشی و تأسیسات آبزی پرورشی که برای پرورش ماهی بوجود آمده است. آبزیان به موجودات گیاهی و جانوری که در آب زیست می نمایند گفته می شود و در اینجا منظور از آبزیان ماهیان می باشند که در آبهای دریایی ، رودخانه ، آبگیرهای طبیعی ومصنوعی زندگی می کنند منابع آبی عمدتاً شامل دریاچه ، تالاب ، دریاچه پشت سد خاکی ، دریاچه پشت سد بتونی ، زهکشی و رودخانه ها می باشد.
کلیه ماهیانی که در آبهای بالای 14 درجه سانتیگراد رشد و نمو می نمایند و درمحیط های مصنوعی:
( آببندان – سدهای ساخته شده استخر و مزرعه … ) به منظور تولید گوشت پرورش داده می شوند ماهیان گرمابی نامیده می شوند . ( مانند ماهی کپور معمولی ،فیتوفاگ ، ماهی آمور و ماهی سرگنده ) کلیه ماهیانی که در آبهای بالای 6 درجه سانتیگراد الی 19 درجه سانتیگراد رشد و نمو می نمایند و در محیط های مصنوعی پرورش می یابند به عنوان ماهیان سردآبی تعریف می شوند از جمله این ماهیان ماهی قزل  آلای رنگین کمان را می توان نام برد جامعه آبزی پروری استان خراسان شامل کل صیادان و بهره برداران از منابع آبهای طبیعی و نیمه طبیعی پرورش دهندگان ماهیان گرمابی وسردآبی می باشند .
ماهیان پرورشی از نظر دمای مورد نیاز جهت پرورش در ایران به دو گروه عمده گرمابی و سردابی تقسیم می شود.
ماهیان گرمابی
 این گروه از ماهیان بطور عمده از چهارگونه تشکیل شده که هر گونه دارای رژیم غذایی خاص می باشد. این گروه از ماهیان بیشترین استعداد رشد را در دمای 22 تا 30 درجه سانتی گراد دارند و بصورت توام و معمولا استخرهای خاکی با وسعت بیش از نیم تا یک هکتار پرورش می یابند . زمان مناسب برای پرورش این نوع ماهیان نیمه اول سال می باشد.
ماهی کپور معمولی ( پرورشی )
مشخصات ظاهری :
بدن فشرده ، پشت کمانی شکل ، باله پشتی بلند ، فلس ها درشت در قسمت پشت خاکستری تیره یا قهوه ای متمایل به زرد ، جوانب زرد طلایی می باشد . بخش پایینی باله دمی قرمز رنگ می باشد .
عادات غذایی :
همه چیز خوار است و عمدتاً از لارو حشرات ، تغذیه می کند . غذای دستی این ماهی بیشتر شامل سبوس ، غلات و انواع کنجاله ها می باشد . به طور کلی این ماهی کفزی خوار است .
پرورش :
میزان کشت آن در استخرهای پرورش ماهی 20-15 درصد کل ماهیان است . و طی یک دوره 6 ماهه می تواند به وزن 5/1 تا 2 کیلوگرم برسد .
کپور علف خوار ( آمور)
مشخصات ظاهری :
شکل بدن تقریباً دوکی شکل ، فلس ها درشت ، رنگ بدن پشت خاکستری ، شکم خاکستری روشن می باشد .
عادات غذایی :
در مراحل لاروی از پلانکتونهای جانوری و به مرور با افزایش وزن از گیاهان آبزی نرم و سپس از همه نوع گیاه آبزی ، جلبک های ریسه ای و گیاهان عالی تغذیه می کند .
پرورش :
میزان کشت آن در استخرهای پرورشی 5-10 درصد از جمعیت کل ماهیان می باشد .
ماهی کپور نقره ای ( فیتو فاک )
مشخصات ظاهری :
فلس ها کوچک ، بدن فشرده ، رنگ بدن سفید نقره ای می باشد .
عادات غذایی :
بطور کلی از پلانکتونهای گیاهی تغذیه می کند و جزء فیلتر کنندگان می باشد .
پرورش :
میزان کشت در استخرهای پرورشی ماهیان گرمابی 60-70 درصد می باشد .
ماهی کپور سر گنده ( بیگ هد )
مشخصات ظاهری :
سربسیار بزرگ ، بدن از طرفین فشرده ، در پشت و قسمت فوقانی سیاه و روشن طرفین و سطح شکمی سفید نقره ای می باشد .
عادات غذایی :
بچه ماهی از زئوپلانکتونها و به مرور از پلانکتونهای جانوری و پلانکتونها گیاهی بزرگ تغذیه می نماید . همچنین قابلیت استفاده از بقایای گیاهی پوسیده را دارد .
پرورش :
میزان کشت آن در استخرهای ماهیان گرمابی 7-3 درصد می باشد .
ماهیان سردابی
این ماهیان را می توان در محدوده حرارتی 10-18 درجه سانتیگراد پرورش داد . استخرهای بتنی برای پرورش آنها مناسب تر است ، و برای تولید یک تن نیاز به 10 لیتر در ثانیه آب با دمای 10-18 درجه سانتی گراد می باشد .
گونه پرورشی رایج در ایران قزل آلای رنگین کمان است که مشخصات آن به شرح ذیل می باشد:
قزل آلای رنگین کمان
مشخصات ظاهری :
بدن پوشیده از فلس های ریز ، وجود یک نوار پهن به صورت رنگین کمان در دو طرف بدن ، وجود باله چربی ، خالهای تیره رنگ روی باله دمی .
عادات غذایی :
در محیط های طبیعی از لارو حشرات و شکارسایر موجودات آبزی استفاده می کند و در استخرهای پرورشی بطور کلی جهت تغذیه آن از غذای کنسانتره استفاده می شود .
استعدادهای پرورش آبزیان در استان خراسان
1) تنوع آب و هوایی:
وجود منابع آبزی پروری در استان خراسان که حدود 40% آنها بالای 10 لیتر در ثانیه آبدهی دارند از پتانسیل ها و توانمندیهای استان جهت توسعه شیلات و پرورش آبزیان می باشد . استان خراسان دارای 35851 منبع  ابی با میزان استحصال سالیانه بیش از 14 میلیارد مترمکعب می باشد . که از این مجموع به میزان 12 میلیاردمتر مکعب در بخش کشاورزی به مصرف می رسد . استان خراسان دارای 6 حوزه آبخیز بنام های کویر نمک ، کویرلوت ،کویر مرکزی ، اترک ، آبخیز شرق وآبخیز قره قوم می باشد . که مطالعات شناسایی منابع آب زیرزمینی شامل چاه ، قنات و چشمه با دبی بالای 5 لیتر در ثانیه و بیشتر صورت گرفته است . در 6 حوزه فوق الذکر تعداد 1950 حلقه چاه و 4612 رشته قنات 1609 دهنه چشمه وجود دارد . استعدادهای آبزی پروری در حوزه های مذکور شامل مجتمع ها ، منابع منفرد خرد مخازن آبی دردو رشته پرورش گرمایی و  سردآبی نیز شناسایی گردیده است که درصورت بهره برداری صحیح از این منابع توان تولید 41000 تن ماهی پرورشی با اشتغال 10000 نفر به صورت مستقیم و 30000 نفر به صورت غیر مستقیم را خواهیم داشت.
2) همسویی سیاستهای ‌آب و خاک در بخش کشاورزی با شیلات در زمینه احداث استخرهای ذخیره ‌آب کشاورزی به منظور بهبود راندمان آبیاری و نتیجتاً مهیا شدن و توسعه یافتن بسترهای مناسب جهت پرورش آبزیان در این استخر و عملا بهره وری مضاعف از منابع آب و امکانات موجود .
3) وجود منابع آب شور فراوان در استان و نیز وجود چاههای کشاورزی با شوری بالا که در بخش کشاورزی از راندمان مناسب برخوردار نبوده که پس از انجام مطالعات لازم می توان در جهت بهره برداری از آن اقدام نمود .
4) زود بازده بودن و نیاز به سرمایه گذاری پایین به ازای سرانه هر نفر اشتغال در مقایسه با سایر بخشهای تولیدی .
5) وجود بازار مناسب مصرف ماهی در استان بخصوص در شهر مشهد به لحاظ وجود سالیانه بیش از 12 میلیون زایر .
6) منابع انسانی مستعد و مناسب در سطح استان به لحاظ اجرایی ، فنی وکارشناسی.
سیاستهای کلی آبزی پروری
برنامه ریزی در خصوص توسعه همه جانبه و پایدار از طریق :
رعایت ملاحظات زیست محیطی در بهره برداری از منابع آبی.
توجه به توجیه اقتصادی طرحها.
 تلفیق تولید آبزیان با محصولات کشاورزی وتنوع بخشی به تولید روستایی.
برنامه ریزی و توجه به کلیه عوامل تولید از قبیل بچه ماهی ، غذای آبزیان، عرضه و بازاریابی محصولات.
تأمین امنیت غذایی
افزایش میزان تولید آبزیان و حمایت از تولید کنندگان وهدایت یارانه ها به سمت تولید.
افزایش سهم سرانه مصرف ‌آبزیان در تأمین پروتئین حیوانی از طریق ایجاد و توسعه. زیربناهای لازم و افزایش فعالیتهای آبزی پروری.
تغییر و بهبود عادات غذایی مردم از طریق ترویج فرهنگ مصرف آبزیان.
ارتقاء و بهبود کمی و کیفی خدمات بهداشتی و گسترش مبارزه با بیماریهای آبزیان.
ارتقای بهره وری منابع آبی ، عوامل ونهاده های تولید
استفاده از روش و تکنولوژی و فن آوری روز
کاهش ضایعات در تولید ، بهره برداری و فن آوری محصولات
استقرار قظام جامع اطلاع رسانی
تجهیز و توسعه منابع انسانی ماهر و کارآمد متناسب با نیازهای شیلات
توسعه زمینه آموزش ، مشارکت و اشتغال جوانان و زنان در فعالیتها
سیاستهای اجرایی و راهبردی توسعه آبزی پروری:
سازماندهی و حمایت از تشکلها و N.G.O ها
تاکید بر انجام تکمیل مطالعات توسط مشاورین آبزی پروری
استفاده از فارغ التحصیلان شیلاتی استان جهت توسعه آبزی پروری
استفاده از ظرفیت ها و توان نهادهای مدنی بخصوص شوراهای اسلامی روستاها جهت ترویج فعالیتهای آبزی پروری
تفکیک و تبیین فعالیتهای آبزی پروری هر شهرستان و امضای تفاهم نامه فیمابین اداره کل شیلات استان و مدیران جهاد کشاورزی هر شهرستان
توسعه پرورش ماهیان گرم آبی در منابع آبی آببندانها و دریاچه های پشت سدها ونیز استخرهای دو منظوره کشاورزی و پرهیز از صدور مجوز احداث مزارع گرمابی برای چاههای عمیق و نیمه عمیق صرفا برای آبزی پروری
استفاده از چاههای کشاورزی که به مرور شوری آنها بالا می رود بخصوص در مناطقی که خطر نفوذ آب شور به سفره های آب شیرین وجود دارد ( با تاکید به پرورش قزل آلا )
پرهیز از رشد و توسعه بی رویه و غیر منطقی واحدهای پرورش ماهی قزل آلا و روش مدار بسته با توجه به مشکلاتی که هنوز در فرآیند تولید آنها وجود دارد .
افزایش نقش و مشارکت زنان در فعالیتهای آبزی پروری و تقویت تشکلهای بانوان.
کمک به راه اندازی مراکز تکثیر سرد آبی و وارد نمودن تخم چشم زده به اندازه نیاز استان و تبدیل آنها به بچه ماهی در مراکز بخش خصوصی.
خرید بچه ماهی گرم آبی مورد نیاز استان توسط تشکلهای غیر دولتی و برآورده نمودن نیاز استان در مزارع حد واسط.