کودهای حیوانی و مصارف آن در کشاورزی

کود حیوانی برخلاف کودهای شیمیائی اثرات یک جانبه نبوده بلکه از یک طرف کمک بر تامین مواد غذایی را نموده و از طرف دیگر خصوصیات فیزیکی خاک را نیز اصلاح مینماید .

---

مصرف کودهای حیوانی در زراعت از بدو اهلی نمودن حیوانات شروع شده است . فضولات حیوانات وقتی روی زمین ریخته شد گیاهان در ان محل رشد سریعتری داشته اند روی این اصل مصرف ان در همان زمانها شروع شده است . کود حیوانی برخلاف کودهای شیمیائی اثرات یک جانبه نبوده بلکه از یک طرف کمک بر تامین مواد غذایی را نموده و از طرف دیگر خصوصیات فیزیکی خاک را نیز اصلاح مینماید .
اثرات و اهمیت کود حیوانی در زراعت :
1- در افزایش تولید محصول موثرند ؛
2- در بافت خاک موثر است ؛
3 - منبع تامین مواد غذایی برای گیاه است .
که بشرح زیر توضیح داده میشود .
تاثیر کود حیوانی در خاک
- کود حیوانی اب درون خاک را بنحوی با ذرات خاک متصل نمود و از تبخیر و نفوذ آن جلوگیری کرده و اماده برای جذب گیاه می سازد و همین امر سبب جلوگیری از فرسایش نیز میگردد .
- ظرفیت نگهداری اب در خاک را افزایش میدهد . که این امر در مواقع کم ابی کمک شایانی خواهد نمود .
- نفوپذیری اب در خاک را بهبود می بخشد .
- کود حیوانی در خاکهای شنی سبب اتصال بهتر ذرات در خاک گشته و در خاکهای رسی سبب افزایش پروزیته و نفوذپذیری خاک میگردد .
- کود حیوانی عملیات زراعی را اسان نموده و زمین را برای گاو رو نمودن بهبود میبخشد .

- کودهای حیوانی بعلت داشتن ماده الی سبب بهبود هوادهی خاک میگردند کودهای حیوانی کربن دی اکسید و اسیدهای الی و مواد غذایی موجود در خاک را اماده برای جذب گیاه مینماید .
- میزان جذب حرارت در خاک تیره بیشتر از خاکهای روشن بوده و بهمین لحاظ کودهای حیوانی کمک زیادی در گرم شدن زمین و نهایتاً رشد بیشتر گیاه میگردد .
- کود حیوانی قدری خاصیت قلیائی دارد که بمرور با مصرف کودهای حیوانی PH خاک افزایش میابد .
- کود حیوانی باعث افزایش میکرو اورگانیسم گردیده و باعث افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک میگردد .
اهمیت کودهای حیوانی بر روی تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاه :
در کیفیت کودهای حیوانی موارد زیر موثر بوده و در ان دخیل میباشند .
1- نوع 2- سن 3- مقدار و ارزش غذائی مصرف روزانه حیوان 4- نوع کاری که حیوان انجام میدهد . 5- نوع جنس بستر و مقدار ان 6- نسبت کود مایع ( ادرار ) و جامد 7- نحوه و تکنیک نگهداری کود
- هر چند میزان فسفر داخل کودهای حیوانی نسبت به کودهای شیمیائی بسیار اندک است ولی جذب فسفر از سوی گیاه از طریق خاکها بخصوص خاکهای قلیائی بسیار کم میباشد زیرا فسفر وارده به خاک در سال اول حدود 10 تا 30 درصد قابل جذب خواهد بود در حالکیه فسفر داخل کود حیوانی در داخل خاک جذب را اسان مینماید .
اهمیت کودهای حیوانی در میزان تولید محصول :
همانطوریکه قبلاً نیز اشاره شد تاثیر کودهای حیوانی چه بر روی خاکهای زراعی و چه به لحاظ داشتن مواد مغذی یک کود با ارزش میباشد . در اغلب مواقع اثرات مثبت کودهای حیوانی را در افزایش تولید محصول محرز است .
چه در موسسه تحقیقات خاک و اب و چه در سایر مراکز تحقیقاتی در خارج کشور موارد یاد شده بالا به اثبات رسیده است .
اثرات مفید کودهای حیوانی ظرف 4-3 سال از بین خواهد رفت . ازمایشاتی که در این مورد صورت گرفته اثرات کودهای حیوانی بمیزان 40 تن در هکتار مدت 4 سال در افزایش گندم نقش داشته است .
تخمیر کودهای حیوانی :
کودی که در طویله موجود است نمی توان روزانه انرا خارج کرده به سر مزرعه برد . چراکه بایستی مدتی بشکل مناسبی نگهداری تا توسط باکتریهای هوازی و بی هوازی تخمیر گردند . در شرایطی کودها ، توسط باکتریهای هوازی و با تولید گرما ی 60 تا 70 درجه باعث تجزیه مواد الی داخل ان میگردند و حتی قوه نامیه بذور علوفه هرز در این درجه حرارت از بین رفته و تا حد زیادی بیماریهای احتمالی در داخل ان بی اثر خواهند شد . چنانچه کودهای دپو شده فشرده شده و هوای داخل ان جایش را به CO2 بدهند تحت تاثیر باکتریهای بی هوازی تخمیر شده ، که حرارت داخل کودهای حیوانی کاهش خواهند یافت در مرحله تخمیر تغییرات شیمیائی عمده ای در داخل کود حیوانی صورت خواهد گرفت که خلاصه ای از ان ذیلاً اورده شده است
تغییرات در مواردی که دارای ازت میباشند :
تخمیر در شرایط هوازی فوراً شروع شده بدواً ترکیبات ازت دار نظیر اوره بشکلی که در فرمول زیر مشاهده میشود به کربنات آمونیم تبدیل و ظرف 5 روز باتمام خواهد رسید سپس بلافاصله به آمونیاک تبدیل خواهد شد و بوی داخل طویله مربوط به گاز امونیاک میباشد .
اوره CO ( NH2)2 + 2H2O → ( NH4 )2 CO3
( NH4)2 CO 3 → 2NH3 + CO2 + H2O
چنانچه در زمان سرما و یخبندان کود حیوانی در مزرعه ریخته شود یخبندان باعث تسریع در از بین رفتن امونیاک خواهد شد چراکه در اثر سرما امونیاک ، کریستالیزه شده و میزان آن کاهش خواهد یافت بطوریکه ظرف چند روز میزان ان به نصف تقلیل می یابد .

تغییرات در مواد معدنی
- فسفر اغلب در فاز جامد کودهای حیوانی بشکل فسفر آلی و ترکیبات معدنی وجود دارد.
- مقدار زیادی از پتاسیم کودهای حیوانی قابل حل در داخل آب می باشند که گیاهان به آسانی آنها را جذب می نمایند.
- پتاسیم کلسیم و منیزیم غیر قابل حل در آب در خلال تخمیر بشکل قابل جذب گیاه در خواهند آمد .
- کودهاییکه تخمیر شده اند فسفرهای قابل جذب اغلب بصورت آمونیوم فسفات و منو کلسیو فسفات وجود دارد.
- در اثر تجزیه میکروبیولوزیکی فسفر آتی موجود در کودها به فسفر معدنی و قابل جذب تبدیل خواهد شد.
تعییرات در ترکیبات کربن هیدراتها :
در فاز جامد کود حیوانی به میزان زیاد سلولز، همی سلولز و مواد هضم نشدنی دیگر هنگام دفع فضولات از حیوانات در کودهای حیوا نی وجود دارد این گونه مواد شامل کاه و کلش و سایر موادیکه در بستر خواب حیوانات همرا ه است بمیزان زیاد دارای سلولز ، همی سلولز و بمقدار کم که قابلیت هضم آن آسان است نظیر قند و نشاسته پروتیین وجود دارد که هنگام نگهداری کودها در نتیجه به هوموس و لیگنین پروتیین تبدیل خواهد شد .
تغییرات در ترکیبات کربن هیدراتها بستگی زیادی به هوادار بودن داخل کودها دارد .
تغییرات و تجزیه این مواد در فضای باز و حرارت زیاد (37) دارای رطوبت و هوا د هی مناسب سریع تر صورت خواهد گرفت.
در تجزیه اولیه کربن هیدراتها بدوا به کربنات آمونیوم سپس به کربن دی اکسید و آب و حرارت زیاد (انرزی )تبدیل خواهد شد.
تغییرات کربن هیدراتها در شرایط بی هوازی به آرامی و سختی تجزیه شده و به کربن دی اکسید متان هیدرو‍‍زن ، استیک اسیدهای ان را بوجود می آورد.
کودهای تخمیر یافته تازه
کودهای تخمیر یافته همانطوریکه از اسم آن متوجه می شویم مواد اولیه آن کاملاً تغییر یافته و یا حداکثر مواد آن تغییر یافته است . در حالکیه کودهای تازه حیوانی فاز جامد و مایع یکی بوده میتوانیم تفاوت آنها را بشرح زیر بصورت مواد بیاوریم .
الف – کودهای تخمیر یافته مواد غذائی مورد نیاز گیاه بیشتر اماده برای جذب در اختیار دارند . در طول دوره تخمیر وزن ان کم خواهد شد . یک تن کود حیوانی تازه بعد از تخمیر وزن آن پنجاه درصد کاهش می یابد .
ب – قسمت زیادی از ازت داخل کودهای تازه قابل حل در آب میباشد . لذا برای تجزیه مواد الی وسنتز پروتئین میکرو اورگانیسم ها از ازت قابل حل در آب مصرف مینمایند . روی این اصل ازت مورد نیاز گیاه در کودهای تازه کاهش خواهد یافت . یا چنانچه کنترلی در نگهداری ان نشود ازت بصورت گاز به هدر خواهد رفت .
ج – در کودهای تخمیر یافته فسفر قابل جذب بیشتر بوده چنانچه شستشوئی صورت نگیرد میزان فسفر و پتاس تغییری نمی یابد .
د – در پایان عملیات تخمیر نسبت کربن به ازت C/N= 1/20 تقلیل میابد . در حالیکه در کودهای تازه نسبت C/N بزرگتر بوده و بهمین جهت کمبود ازت در گیاه مشاهده خواهد شد .
از بین رفتن کودهای حیوانی
در داخل طویله و یا بعد از خارج نمودن کود از طویله چنانچه رعایت اصول در نگهداری ان نشود انتقال به مزرعه قسمت عمده ان از بین خواهد رفت . بنابراین از زمان تولید تا انتقال به مزرعه از راههای مختلفی خاصیت این کودها بشرح زیر از بین خواهد رفت .
نحوه شستشوی و از بین رفتن فاز مایع
عموماً در طویله های سنتی و روستائی کودهای حیوانی از پنجره طویله به خارج از ان می ریزند و یا در زیر باران و هوای ازاد نگهداری مینمایند و یا با وارد شدن اب باران از سقف و ابچکان ان تحت تاثیر قرار خواهند گرفت . چنانچه دپو کودهای حیوانی در فضای باز نگهداری گردند ارزش این نوع کودها ظرف شش ماه به نصف تقلیل خواهد یافت .
البته در از بین رفتن مایعات داخل کودهای حیوانی به تنهائی نبوده بلکه مواد غذائی قابل حل در آب نیز بهمراه این مایعات از بین خواهد رفت . یعنی ازت ، فسفر ، پتاس نیز بهدر خواهد رفت . از طرفی مواد آلی قابل حل نیز به میزان قابل توجه ای کاهش خواهد یافت . و این موضوع رنک مایعاتی است که در زهکش و دپو این کودها ملاحظه میشود.
- از بین رفتن مواد مایع داخل کود :
از بین رفتن فاز مایع در کود حیوانی به لحاظ مواد غذائی گیاه از اهمیت بالائی برخوردار است . فاز مایع و یا بعبارت دیگر ادرار از کف طویله ها و عبور از محل دپو کود حرکت کرده و چنانچه کف طویله بنحوی جاسازی نشده باشد این مایعات به هدر خواهد رفت . همانطوریکه قبلاً نیز اشاره شد تقریباً 50 درصد وزن کودهای حیوانی بدواً جزء فاز مایع میباشد .
هدر رفت به شکل گاز .
در اصل هدر رفت ازت و ماده الی بشکل بخار از کودها قابل توجه است . اوره و امونیاک موجود در کودهای حیوانی عمده ترین موادی است که بشکل گاز از کودهای حیوانی بهدر خواهد رفت و حرکت هوا و باد هدر رفت را تسریع مینماید .
نگهداری صحیح کودهای حیوانی
در حقیقت نگهداری صحیح کودهای حیوانی نگهداری مواد غذائی داخل انهاست . هدر رفت مواد غذائی در بهترین شرایط نیز اتفاق می افتد ولی می توانیم میزان انرا کاهش دهیم . برای اینکار استفاده از روشهای زیر تا حدودی مناسب خواهد بود .
مواد زیر بستر حیوان
استفاده از بستر مناسب در حقیقت برای تمیز و خشک نگهداشتن بستر حیوانات است . همانطوریکه قبلاً نیز اشاره شد استفاده از بستر مناسب در اینجا نگهداری و جذب ادرار داخل فضولات حیوانی نهایتاً مواد غذائی مورد نیاز گیاه است . لذا بکار بردن نوع این مواد نظیر کاه و کلش و نسبت ان در جذب تثبیت آب و مواد غذائی موثرند بطوریکه کلش چند برابر گاه میتواند مواد غذائی قابل حل در آب و ادرار را نگهداری نمایند . همانطوریکه قبلاً نیز گفته شد استفاده از کودهای تازه در مزرعه اثر سوء در تولید محصول خواهد داشت .
مصرف کودهای تازه مستقیماً در مزرعه
بعضی از کشاورزان کودهای تازه حیوانی را مستقیماً به مزرعه برده وارد خاک مینمایند . یا در نقاط مختلف بصورت دپو کوچک ریخته و بعداً با شخم وارد خاک مینمایند . با وارد نمودن کودهای تازه به مزرعه قبل از عمل تخمیر سبب خواهد شد که بذر علفهای هرز و یا احیاناً بیماریهای مختلف وارد مزرعه کردند و اگر بصورت کوپه ای در جاهای مختلف در مزرعه ردیفی نیز نگهداری گردند سبب میشود تا مواد غذائی در اثر بارندگی و یا تبخیر مواد غذائی و مواد الی به هدر رود لذا برای جلوگیری از هدر رفت مواد غذائی نگهداری کود و تخمیر آن ضروریست .
نگهداری مناسب کودهای حیوانی در یکجا
برای جلوگیری از هدر رفت بهر نحوی که ممکن است کودها را یکجا دپو نموده و بشکل مناسبی برای تخمیر آماده نمائیم . برای اینکار موارد زیر عمده و ضروریست .
الف – کودها در محل نگهداری، فشرده شوند .
ب – باندازه کافی در دپو و نگهداری کودها رطوبت وجود داشته باشد .
ج – نگهداری کود بایستی در حد مقدورات در فضای سرپوشیده و یا در جریان حرکت هوا قرار داشته باشد .
د – جابجائی کودهای دپو شده صورت نگیرد . این چهار مورد از موارد عمده ای است که بایستی بکار گرفته شود.
یکی از راههای جلوگیری از هدررفت که در بعضی از دامداریهای بآسانی قابل تاٌمین است مواد زیر بستر حیوانات در کف بستر طویله ها است گه کاملاً با پاهای حیوانات مخلوط و فشرده خواهند شد . در این روش بمیزان زیادی مواد مورد مصرف بستر بکار گرفته شود .
مصرف مواد نگهدارنده با کودهای حیوانی
برای جلوگیری از هدرفت ازت داخل کودهای حیوانی مصرف مواد شیمیائی معمول گشته است . مواد شیمیائی مورد مصرف اوره و ترکیبات ازت دار موجود در کودهای حیوانی توسط مواد شیمیائی از تجزیه آنها جلوگیری کرده و موادی که بصورت گاز بهدر می رود مانع از تشکیل گاز در این مرحله خواهند شد . موادی نظیر فسفریک و یا سولفوریک و یا هیدوکلریک اسید از موادی شیمیائی و اسید قوی هستند مواد محافظ میباشند . این مواد با اسیدی نمودن محیط مانع از تجزیه اوره شده و یا آمونیاک را بصورت نمک تبدیل کرده و از فرار آن بشکل گاز ممانعت می کند .
بخاطر گرانی اینگونه مواد شیمیائی و نحوه مصرف انها در عمل محدودیتهایی را بوجود می آورد .
از بین مواد شیمیائی بالا اسید فسفریک نسبت به بقیه ترجیح داده میشود چراکه مصرف آن نه فقط از هدررفت ازت جلوگیری میکند بلکه خود باعث افزایش فسفر قابل جذب گیاه را در کود میشود . سایر مواد محافظ در این زمینه Caso4 ، Cacl و Ca ( NO3 ) 2 را میتوان نام برد .
در امریکا بجای استفاده از این مواد از کود سوپرفسفات تریپل بمیزان 50-30 کیلوگرم در یک تن کود محافظتی برای هدررفت در کودهای حیوانی مصرف مینمایند . ولی بهتر است از کودهای سوپرفسفات ساده استفاده نمود چون در کود تریپل میزان سولفات کلسیم کمتر است .
نحوه ، میزان و زمان مصرف کودهای حیوانی در مزرعه
زمان ، شکل و مقدار مصرف کود در زمین با خصوصیات فیزیکی و شیمیائی خاک و نوع گیاه شرایط اقلیمی و نوع کودهای مصرفی متفاوت خواهد بود .
زمان مصرف کودهای حیوانی
آزمایشاتی که بر روی کودهای شیمیائی در زمان مصرف انجام داده اند برای جلوگیری از شستشو و تاثیر آن بر روی گیاهان مختلف مشخص شد که مصرف اغلب کودها در زمان کاشت تاثیر بهتری داشته است . در زمینه زمان مصرف کودهای حیوانی نیز چنین است . یعنی کودهای حیوانی که کاملاً تخمیر شده است بایستی همزان با کاشت و یا همزمان با مصرف کودهای شیمیائی مصرف نمود چراکه مواد مغذی داخل کودهای حیوانی نیز شسته شده به هدر میرود .
آزمایشی که در امریکا روی مزرعه ذرت بهاره صورت گرفته است تاثیر مصرف کود حیوانی در پائیز و مقایسه آن در مصرف بهاره ملاحظه شده است .
مواد مغذی در کودهای مورد مصرف در پائیز کمتر تاثیر داشته است و نتایج مصرف بهاره مفیدتر بوده است . مصرف کودهای حیوانی در خاکهائی با بافت ریز هدر رفت مواد غذائی کمتر اتفاق میافتد . در این گونه مواقع مصرف کود در پائیز و یا اوایل زمستان که در منطقه بروز یخبندان نباشد اشکالی نیست . البته تثبیت مواد غذائی در اینگونه از خاکها بیشتر است . در خاکهای سبک و شنی و یا اراضی شیبدار که احتمال شستشو و فرسایش خاک مدنظر باشد زمان مصرف به زمان کاشت نزدیک میباشد .
نحوه مصرف کودهای حیوانی به خاک
کودها در فرصت کوتاه به مزرعه بشکل یکنواخت پخش نموده سپس با شخم زیر خاک مینمائیم . در یک هکتار بمیزان 10 تن کود حیوانی سوخته مصرف میگردد . این عمل در ممالک پیشرفته و یا در بعضی از شرکتهای دولتی در ایران دستگاهی است که در کف تریلی و پشت بندها میکانیزه شده و یکنواخت در مزرعه پخش مینماید . عمق مصرف در خاک بستگی به نوع خاک و نوع کود و شرایط اقلیمی دارد . بطور مثال برای خاک شنی در عمق داده میشود .
میزان مصرف کود حیوانی
بطور کلی جهت تعیین مقدار کود حیوانی به فاکتورهایی نظیر ماده الی خاک ، نوع گیاه مورد کشت ، بافت خاک ، میزان باران باید توجه داشت . مثلاً برای خاکهائی که از لحاظ ماده الی فقیر باشند باید میزان کود حیوانی زیادتر مصرف نمود . از طرفی خاکهائیکه دارای بافت سبک هستند نسبت به خاکهای سنگین مصرف کود حیوانی بیشتر خواهد بود و یا در مناطقی که دارای باران زیادی باشند مصرف کود زیادتر خواهد شد . نیاز گیاهان به کود حیوانی متفاوت خواهد بود . مثلا نیاز غلات به کودهای حیوانی نسبت به گیاهان وجینی متفاوت خواهد بود .
کیومرث توکلی
مدیر آزمایشگاه معتمد سازمان حفاظت محیط زیست کشور