اصول معاینه دستگاه گوارش نشخوار کنندگان

اگر گوساله در هفته اول زندگی به غذای جامد دسترسی پیدا کند نشخوار در سن 3-2 هفتگی آغاز می گردد.

---

اصول معاینه دستگاه گوارش نشخوار کنندگان
نشخوار Rumination : اگر گوساله در هفته اول زندگی به غذای جامد دسترسی پیدا کند نشخوار در سن 3-2 هفتگی آغاز می گردد.
شروع نشخوار 5/1-5/0 ساعت بعد از خوردن غذا آغاز می گردد.
تعداد و طول نشخوار بستگی به فیبر غذا و اندازه قطعات ونوع غذا دارد و معمولا روزانه 24-4 دوره نشخوار انجام میگیرد که هر دوره 60-10 دقیقه طول می کشد. در حد میانگین روزانه تا هفت ساعت از وقت دام به نشخوار کردن می گذرد.
آروغRuctation : بطور تقریبی روزانه حدود 600 لیترگاز تولید می شود که تقریبا از66 % CO2 ، 26% CH4 ، 6% N2 ، 11% H2S و کمتر از 1% O2 تشکیل یافته است. تعداد دفعات آروغ به نوع غذا ومیزان تشکیل گاز بستگی دارد وتعداد آن در جیره ای که از علوفه خشک تشکیل شده باشد 20-15 باردر ساعت ودر جیره ی علوفه سبز 90-60 بار در ساعت می باشد.
ایجاد آروغ غیر از نوع غذا وابسته به وجود گازهای آزاد ، تحریک رسپتور های ناحیه ی کاردیا و انقباض کیسه ی پشتی شکمبه دارد .
بازگرداندن غذا Regurgitation و استفراغ Vomiting : تخلیه فعال محتویات شکمبه به علت انقباض همزمان پیش معده ها و عضلات شکم در گاو به ندرت اتفاق می افتد که شاید در اثر انباشتگی شکمبه ،فرم عصبی استونمی (کتوز عصبی)، ضایعات آماسی یا تومری در مدیاستن یا در مری و نگاری صورت می پذیرد.
مدفوع Defication : گاو روزانه 24-10 بارو تقریبا حدود50-30 کیلوگرم در جمع مدفوع می کند.
قوام مدفوع و میزان خردشدگی ذرات علوفه: مدفوع گاو در حالت نرمال بصورت خمیری است. مدفوعی که چرب یا همراه موکوس بصورت لایه ای روی آن دیده شود احتمالا در اثر جابجائی شیردان بطرف چپ می باشد. مدفوع کف آلود و آبکی به رنگ قهوه ای مایل به زرد نشانه ای از اسیدوز شکمبه را دارد. از لحاظ میزان خردشدگی ذرات علوفه، مدفوع گاو سالم حاوی فیبرهای علوفه به میزان زیاد و باندازه تقریبی 5/0 سانتیمتر میباشد. وجود قطعات بزرگتر مثلا 2-1 سانت نشانه اختلالی در امر نشخوار یا تخلیه سریع مواد خورده شده از پیش معده می باشد، یکی از دلائل آن TRP است که به تازگی وقوع یافته باشد. وجود قطعات بلندتر ازچوب کبریت ممکن است در اثر بیماری دندان ، استنوز معدی، تورم نگاری، تورم شیردان اولسراتیو و لکوز پیشرفته دیواره شیردان محسوب گردد. مدفوعی که اندازه ذرات آن به طور غیرطبیعی کوچک باشد در رابطه با تاخیر در عبور هضمی توجیه می شود که ممکن است در جابجائی شیردان دیده شود و معمولا علاوه بر آن مدفوع حاوی موکوس نیز میباشد. وجود موکوس چسبناک سفید مایل به خاکستری (گاهی مخلوط با خون) نشانه ای از انسداد روده یا فلجی روده است. اگر بجای مدفوع مخاط سفید رنگ یا شیشه ای روشن از مقعد خارج گردد نشاندهنده فلج هزارلا omasalparesis میباشد.
پیش معده ها: پیش معده ها در گوساله های نوزاد رشد و تکامل کمی یافته اند درصورتیکه غذای جامد(علوفه یا بستر) دردسترس باشد گوساله ها در هفته اول یا دوم زندگی شروع به خوردن آن می کنندکه کم کم سبب تکامل فعالیت فیزیولوژیک پیش معده ها می گردد. نسبت حجم شکمبه به حجم شیردان 5/0 به 1 در چهار هفتگی و1به 1در هشت هفتگی و2 به1 دردوازده هفتگی ونهایتا 9 به 1 درگاو بالغ می باشد.
تحریکات مکانیکی دراثر غذاهای فیبری(علوفه و غیره ) عامل افزایش اندازه ی پیش معده و تکامل ساختمان عضلانی آنها می گردد، در حالی که تحریک شیمیایی اسیدهای پروپیونیک وبوتیریک عامل رشد مخاط پیش معده هاست.
تهیه نمونه از مایع شکمبه : رنگ مایع شکمبه در حالت طبیعی با توجه به نوع تغذیه از خاکستری زیتونی تا سبز مایل به قهوه ای متغیر است.
بدین ترتیب که رنگ سبز هنگام تغذیه در چراگاه یا تغذیه از علوفه تازه (قصیل یا یونجه تازه) ، خاکستری متمایل به قهوه ای در جیره چغندر یا علوفه چغندر و قهوه ای مایل به زرد در جیره سیلوی ذرت یا کاه دیده میشود.
رنگهای غیر طبیعی،خاکستری شیری (به علت اسیدوز ) و سیاه مایل به سبز (به علت توقف طولانی و فساد مواد غذائی در پیش معده ها ) می باشند.
قوام مایع شکمبه کمی چسبناک است (ولی اگر نمونه بسیار چسبناک باشد ممکن است نمونه اساسا از بزاق تشکیل شده باشد لذا برای نمونه گیری ابتدا به میزانی مایع شکمبه باید دور ریخته شود (200- 100 میلی لیتر ابتدای مایع جمع آوری شده را باید دور ریخت ) و پس ازآن نمونه جمع آوری می شود. وجود مایع آبکی حاکی از غیر فعال بودن محتوای شکمبه می باشد
غلظت یون هیدروژن : pH طبیعی مایع شکمبه از 5/5 تا7 متغیر است.
عوامل تغذیه ای زیر، pH محتویات پیش معده یا شکمبه گاو را تحت تاثیر قرار می دهند :
جیره غنی از فیبر خام - (100% -60% جیره حاوی علوفه خشبی) سبب طولانی شدن زمان نشخوار تا حدود 70-45 دقیقه به ازای هر کیلو گرم ماده خشک و ترشح زیاد بزاق می گردد (14-12 لیتر برای هر کیلو گرم ماده خشک) . این امر سبب افزایش نسبی pH تا 8/6 –6/6 وکاهش نسبی غلظت اسید های چرب فرار (عمدتا اسید استیک ) در پیش معده ها میگردد ، که به آهستگی جذب شده و شرایط مناسب را برای رشد میکرو ارگانیسم های تجزیه کننده سلولز مساعد می کند .
جیره غنی از کنسانتره – منجر به کاهش زمان نشخوار تا 45-35 دقیقه به ازای هر کیلو گرم ماده خشک و ترشح کم بزاق می گردد . این امر سبب کاهش pH (6-4/5 ) وتولید مقادیر نسبتا زیادی اسید های چرب فرار شده (نسبت اسید پروپیونیک بیشتر است ) که نسبتا به سرعت جذب شده و شرایط را برای رشد میکروارگانیسم های تجزیه کننده نشاسته مساعد می کند.
غیر از مصرف جیره غنی از کنسانتره گاهی در مواردی pH به کمتر از 4 می رسد از جمله در پس زدن شیره شیردان به دلیل استنوز مکانیکی پیلور ، تورم شیردان ، اولسر شیردان ویا لکوز شیردان .
خاصیت ترسیب (رسوب) و شناوری : محتویات شکمبه تازه جمع آوری شده ، که در صورت نیاز با عبور از یک تامپول صاف شده باشد را می توان هنگام ته نشین شدن در یک استوانه ی شیشه ای مورد بررسی قرار داد. در حالت طبیعی بیشتر ذرات ریز غذائی و تک یاخته ها بلافاصله شروع به ته نشین شدن می کنند در حالی که ذرات بزرگتر وفیبری تر همراه با حباب های گاز به طرف بالا رفته ویک لایه ی کف آلود تشکیل می دهند. زمان لازم برای کامل شدن ترسیب وشناوری sedimentation and flotation اندازه گیری شده وتحت عنوان زمان فعالیت ترسیب نامیده می شود.این زمان در گاو های سالم و جیره نرمال بر حسب نوع جیره و زمانی که از تغذیه می گذرد از 4 تا8 دقیقه متغیر است . سپس در نمونه هایکه مایع شکمبه فعال باشد ذراتی که ابتدا رسوب کرده بودند شروع به بالا رفتن کرده و به طرف لایه سطحی می روند.

مایع شکمبه آبکی که بعلت گرسنگی ، بی اشتهایی و یا غذای کم ارزش غیر فعال شده باشد ذرات در آن رسوب می کند ولی شناوری انجام نمی شود ویا به تعویق می افتد. این حالت در اسیدوز شکمبه نیز دیده می شود .
هنگامیکه محتویات پیش معده یا شکمبه دچار فساد شده باشد ، شناوری به سرعت انجام شده و همراه با کف فراوان است و گاهی ذرات جامد به مدت طولانی به حالت معلق باقی می مانند که این حالت در آلکالوز شکمبه ، فساد محتویات شکمبه و مسمومیت با اوره دیده می شود.
تک یاخته ها : تاژک داران ciliates و مژک داران flagellates هر دو در مایع شکمبه وجود دارند.
اما تنها مژک داران با توجه به تعداد و حجم آنها دارای اهمیت فیزیولوژیکی هستند مژک داران شکمبه تحت شرایط بی هوازی رشد می یابند .تک یاخته ها قادر به تکمیل برخی وظایف در روند هضم میکروبی مانند تجزیه قندها ی محلول و پلی ساکاریدها (مثل نشاسته ،همی سلولز ، پکتین ) هستند .
در مایع شکمبه تازه جمع آوری شده ممکن است بتوان تحرک تک یاخته ها را با چشم غیر مسلح درون یک استوانه شیشه ای بررسی نمود. همچنین می توان یک قطره از مایع را برروی لام میکروسکوپی گرم قرار داده و تک یاخته ها را به شکل ذرات درخشان بسیار متحرک مشاهده کرد. هنگامیکه مایع شکمبه کاملا ته نشین می شود ، اغلب می توان تک یاخته ها را به شکل یک نوار خاکستری در زیر لایه ذرات غذائی مشاهده نمود .
باکتریها : تعداد باکتریها در شکمبه از 107 تا 1012 در هر میلی لیتر مایع شکمبه متغیر است . همین طور بسته به نوع جیره تعداد آنها نیز تغییر می کند مثلا در مواردیکه جیره غنی از سلولز (فیبر خام ) باشد باکتریهای کمتری در مقایسه با جیره غنی از نشاسته در شکمبه وجود دارد .
باکتریهای شکمبه را بر اساس عمل آنها به چندین دسته می توان تقسیم کرد:
الف – گروهی که سلولز ، نشاسته وقندها را تجزیه میکند.
ب – گروهی که اسید پروپیونیک ، بوتیریک و لاکتیک تولید می کند .
ج – گروهی که متان تولید می کنند و باکتریهای پروتئولیتیک و غیره .
به منظور مشاهده میکوسکوپی میکروفلور شکمبه می توان گسترش مایع شکمبه را به وسیله جریان هوا خشک کرده و با روش گرم Gram رنگ آمیزی کرد(و یا رنگ آمیزی گیمسا ) .بسته به نوع جیره غذائی نوع باکتریها تفاوت می کند .
گاوی که مقدار زیادی علوفه اعم از تر و خشک خورده باشد ، دارای درصد بالائی از انواع استرپتوکوک، کوکسی ها و باکتریهای استوانه ای شکل (rods ) می باشد .درمصرف جیره مخلوط علوفه خشک و کنسانتره به نسبت زیادی کوکسی های گرم منفی و باکتریهای استوانه ای شکل (rods ) گرم مثبت حضور دارند .
در برخی شرایط پر خوری غذاها ی غنی از کربو هیدراتها ، اولین تغییر افزایش کوکسی های گرم مثبت (استرپتو کوکوس بویس ) است در مرحله بعدی باکتریهای استوانه ای شکل گرم مثبت کوتاه وسپس باکتریهای استوانه ای شکل گرم مثبت بلند (لاکتوباسیل ها ) غالب می گردند .
قارچها و مخمرها در محتویات شکمبه وجود دارند اما نقش واهمیت آنها کاملا مشخص نیست. آنها ممکن است در سنتز اسید ها ی امینه و ویتامین ها نقش داشته باشند.
اسید های چرب فرار در شکمبه : غلظت اسید های چرب فرار 120- 60 مول در هر لیتر مایع شکمبه است که شامل %25 -%20 اسید پروپیونیک، %65- %50 اسید استیک، %20- %10 اسید بوتیریک و حدود %5 اسید های چرب با زنجیره طولانی می باشد، در حالت طبیعی اسید لاکتیک به مقادیر جزئی وجود دارد.
تشخیص التهاب صفاق از طریق بررسی میزان کشید گی دیواره حفره بطنی : کشیدگی دیواره ی حفره ی بطنی توسّط انگشتانی که اندکی از هم باز شده اند یا پشت دست نیمه بسته دقیقا درست بالای چین تهیگاهی راست مورد معاینه قرارمی گیرد.
دیواره طبیعی حفره بطنی نرم است . کشیدگی به درجات مختلف التهاب ودردناک بودن درون حفره بطنی ویا به میزان پریتونیت بستگی دارد . گاهی در انباشته بودن بیش از حد دستگاه گوارش توسط مواد خشبی نیز کمی کشیدگی احساس می شود . ممکن است در تورم صفاق شدید ومنتشر بهمراه افزایش مایع صفاقی کشیدگی طبیعی و شل باشد . معمولا وجود دیواره ی شل همراه تموج نیز در آبستنی سنگین دیده می شود.
تست های جسم خارجی : این تست ها بر اساس افزایش حساسیت صفاق در اطراف نگاری در رتیکولوپریتونیت تروماتیک ابداع شده اند . این تست همچنین واکنش درد مشابهی را در بیماریهای کبد، هزار لا، شیردان و ریه ها می تواند نشان دهد، اگر چه ناله ناشی از درد در محوطه بطنی در اثر نفوذ جسم خارجی و متاثر شدن صفاق کاملا مشخص بوده و ناله ای صدا دار و کوتاه می باشد .
در مواردی که جسم خارجی به تازگی نفوذ کرده باشد ، ناله معمولا واضح تر است اما در مواردی که مدتی که از نفوذ جسم خارجی گذشته باشد، تا حدودی از بین رفته ویا ممکن است تنها در موارد استثنائی بروز کند ، این ناله نباید با صداهای تنفسی اشتباه گردد. روشی دیگر برای شنیدن صدای ناله ،ایستادن فردی در کنار سر دام می باشد، اگر چه بهتر است که دامپزشک گوشی خود را برروی نای دام قرار دهد. روشی دیگر که در اماکن پر سروصدا قابل استفاده است، احساس ارتعاشات ناشی از ناله با قرار دادن کف دست برروی حنجره است . درصورت امکان می توان حساسیت محدوده ی نگاری را به دنبال متوقف کردن تنفس دام برای مدتی کوتاه مورد آزمایش قرار داد در این روش به علت انقباض شدید دیافراگم که به دنبال قطع تنفس ایجاد می گردد، حساسیت افزایش می یابد.
در صورتی که مشکوک به جسم خارجی باشند ، توصیه می گردد که حداقل سه تست زیر انجام شود .
- تست چنگ زدن پشت : پوست روی برجستگی جدوگاه در بالای شانه در مشت گرفته شده ورو به بالا کشیده می شود، به طوری که پشت دام ناگهان رو به پایین فشرده شود، این عمل سبب جابجایی اندامها در ناحیه غضروف گزیفوئید شده ودر صورتی که چسبندگی های فیبرینی یا فیبری در آن ناحیه وجود داشته باشد ، دام واکنشی حاکی از درد از خود نشان خواهد داد. ابتدا باید فشاری ملایم و سپس فشار قویتری اعمال شود تا میزان حساسیت دام مشخص گردد. اگر دام قوی و بزرگ باشد ممکن است به جای چنگ زدن پشت نیاز به استفاده از تست میله باشد .
ـ تست میله : میله ای به طول 5/1 –1 متر وضخامت یک بازو را در زیر بدن قرار داده وهر طرف آن را دو نفر نگه می دارند. میله را به آرامی به سمت بالا برده وسپس یکباره پایین می آورند. این تست را از ناحیه ی غضروف گزیفوئید شروع کرده وبه فواصل یک کف دست به سمت عقب می برند (باید مراقب بود تا به آلت تناسلی گاو نر و رحم گاو های آبستن سنگین آسیبی وارد نیاید) . در حین انجام تست دام ممکن پشت و شکم خود راعمدا به بالا بکشد ، که این وضعیت را می توان با چنگ زدن پشت اصلاح نمود. وجود منطقه محدود دردناک در حد فاصل بین غضروف گزیفوئید وناف نشانه ی نفوذ ساده ی جسم خارجی می باشد. در حالی که حساسیت شدید ممکن است به علت وجود ضایعاتی درنقطه ی دیگر باشد.
دقه برای تعیین وجود درد : با استفاده از یک چکش سنگین دارای سر لاستیکی انجام می شود ، ضربات در ابتدا ملایم بوده وتدریجا قویتر می گردند. دقه درطول سه یا چهار خط افقی از جمله خط میانی شکم ، بر روی قفسه سینه و دیواره شکم انجام می شود. از دقه دنده ها به علت حساسیت طبیعی آنها و سیاهرگهای پستانی به علت خطر ایجاد هماتوم باید اجتناب شود. در صورت وجود هر گونه حساسیتی می توان محدوده ی آنرا با دقه در طول خطوط عمودی دقیقا مشخص نمود.