اثر استرس بر سلامت و بازده گله های طیور

مشکلات موجود در صنعت طیور به علت ترکیبی از مشکلات مدیریتی، تغذیه ای، عوامل سرکوبگر ایمنی، عوامل عفونی و عوامل استرس زا می باشد.

---

اثر استرس بر سلامت و بازده گله های طیور
مهندس محمد صادقی
مشکلات موجود در صنعت طیور به علت ترکیبی از مشکلات مدیریتی، تغذیه ای، عوامل سرکوبگر ایمنی، عوامل عفونی و عوامل استرس زا می باشد. استرس در طیور به جهت عوارض اقتصادی شدیدی که ایجاد می کند بسیار حائز اهمیت است.
پرندگان در دوران رشد و تولید با عوامل استرس زای مختلفی مواجه می شوند، لذا مدیریت باید به گونه ای باشد که این عوامل کمترین تأثیر را بر بازده و سلامتی گله بگذارند. برای اعمال مدیریت مناسب باید عوامل استرس زا و عوارضی که ایجاد می کنند به درستی شناخته شوند. هدف کنترل این عوامل و به حداقل رساندن عوارض آنها می باشد.
استرس یعنی محیط شرایطی را برای پرنده ایجاد کرده که بر سلامت و بازده (رشد و تولید) او اثر گذاشته است و بدن پرنده باید به رخدادهای نامتعادل مختلفی که تعادل فیزیولوژیک بدن او را بر هم زده اند پاسخ دهد.
بهگزینی های ژنتیکی انجام شده در پرندگان صنعتی (ماکیان گوشتی) با هدف بهبود رشد، گوشت واری بیشتر، تولید بالاتر و ضریب تبدیل مناسبتر بوده که به همراه حصول به این اهداف، حساسیت به شرایط محیطی و بیماریها افزایش یافته است. لذا باید برنامه های مدیریتی گله به گونه ای باشد که با برخورداری از شرایط مناسب پرورشی و تغذیه ای حداقل استرس به گله وارد شود، تا گله به اهداف از پیش تعیین شده برسد.
بنابراین باید عوامل استرس زا رابه درستی شناخت تا بتوان عوارض آنها را به حداقل رساند.
انواع استرس ها:
1) استرس آب و هوایی ( دما و رطوبت نا مناسب)
2) استرس محیطی ( نور، تهویه و بستر نامناسب)
3) استرس تغذیه ای ( کیفیت و توزیع نامناسب غذا)
4) استرس فیزیولوژیک ( مرحله رشد سریع یا بلوغ جنسی)
5) استرس فیزیکی (گرفتن و جابجا کردن پرنده از سالن پرورش به تولید، وزن کشی و بارگیری، مقید کردن جهت واکسیناسیون)
6) استرس روحی (ترس به علل مختلفی مثل سر و صدا)
7) استرس اجتماعی (تراکم نامناسب، وزن غیر یکنواخت، نظم اجتماعی نامناسب در گله)
عوارضی که استرس های مختلف ایجاد می کنند:
1- اختلالات تولید مثلی.
2- اختلال در سیستم ایمنی بدن
3- اختلالات متابولیسمی
4- افزایش استعداد ابتلا به بیماریها: استرس سبب ازدیاد حساسیت به بیماریهای مثل مارک، نیوکاسل، مایکوپلاسموز، سالمونلوز، آنتریت نکروتیک، آنتریت هموراژیک و بیماریهای انگلی می گردد.
برای کنترل استرس در گله باید تشخیص داد وضعیت پرنده ها نرمال است یا تحت استرس می باشند.
اگر گله از لحاظ عوامل مختلف در وضعیت نرمالی باشد، پرنده ها در سالن به طور یکنواختی پخش می شوند، راه می روند، غذا می خورند، بدن خود را کش و قوس می دهند، پرهایشان را باز و بسته می کنند، با بستر بازی می کنند.
ولی در گله ای که تحت استرس باشد، بسته به نوع استرس علائم مختلفی از خود نشان می دهد پرنده ها در سالن یکنواخت پخش نشده اند، غذا خوردن، آب خوردن، و تحرکشان طبیعی نبوده و ظاهر مناسبی ندارند. از لحاظ رشد، هوشیاری و وضعیت پر در آوری مناسب نیستند.
در ارزیابی های انجام شده در گله های مختلف مشخص شده گله هایی که حداقل استرس به آنها وارد شود، کمتر دچار بیماری شده و رشد یکنواخت تری خواهند داشت، پاسخ بهتری به واکسنها خواهند داد و گله هایی که با استرس های مختلفی روبرو شوند تعداد حذفی و تلفات بیشتری داشته، ابتلا به بیماری ها در آنها بیشتر است.
اگر هر کدام از شرایط زیر در سالن و پرنده ها دیده شود یعنی پرنده ها در معرض استرس می باشند:
دمای نامناسب سالن و آب (بالاتر یا پائینتر از حد طبیعی)، تراکم زیاد پرنده که سبب می شود فضای آبخوری و دانخوری کمتری در اختیار پرنده قرار گرفته و پرنده غذا و آب کافی را دریافت نکند و همچنین از لحاظ رشد و تولید دچار مشکل شود. بستر آلوده و مرطوب که سبب رشد عوامل عفونی مختلف (باکتری ها، ویروسها و قارچها) می شود و استعداد ابتلای پرنده به بیماریها را افزایش می دهد.
اگر روند افزایش وزن پرنده ها در محدوده استاندارد نیست و از یکنواختی و تناسب فیزیکی مناسبی برخوردار نیستند، روند حذفی و تلفات خارج از محدوده طبیعی است، وضع ظاهری پرها و شاخصهای ثانویه جنسی (مثلاً رشد تاج و ریش در خروس ها) مناسب نیست، پوست رنگ پریده و چشم ها هوشیار نیستند، زخمهایی روی نقاط مختلف بدن پرنده وجود دارد، توزیع پرنده ها در سالن غیر یکنواخت است مثلاً همه دور منبع گرمایی جمع شده اند یا از کوران هوا به گوشه دیوارها پناه برده و روی هم ریخته اند، نوک چینی مناسب در مورد شان اعمال نشده به نحوی که نمی توانند به درستی دان بخورند و علائم دیگر هم بیانگر این است که عوامل استرس زا به نحوی در سالن حضور دارند و عوارضی را ایجاد می نمایند که باید تا حد امکان سعی در حل مشکل و بر طرف کردن آنها داشت و یا در موارد دیگر از رخداد آنها پیشگیری کرد.
در استرسهای مختلف با توجه به نوع عامل واکنش مناسب در برابر آن باید انجام شود. مثلاً اگر پرنده در استرس گرمایی قرار بگیرد و دمای سالن مطلوب و مناسب نباشد پرنده برای کاهش دمای بدنش بالها را از بدن دور می کند، تحرک و فعالیت خود را کاهش می دهد، کمتر غذا می خورد تا گرمای کمتری به دلیل متابولیسم غذا در بدنش ایجاد شود و بیشتر آب می نوشد. گرمای تولیدی بدن پرنده که ناشی از هضم، جذب، متابولیسم، غذا است باید برابر گرمای دفعی باشد یعنی پرنده انرژی و تولید گرما را برای حفظ دمای بدن متعادل می کند که در این پروسه تنظیم دمای بدن با کنترل جریان خون به بافتهای محیطی به ویژه تاج و ریش و پاها صورت می گیرد. یعنی وقتی پرنده نیاز به از دست دادن حرارت دارد، جریان خون دفعی به این بخشها افزایش می یابد، عروق محیطی متسع شده، گرما از بخشهای عمقی بدن به سمت بخشهای سطحی رفته و از بدن دفع می گردد، که هدف کاهش گرمای تولیدی و دفع گرمای اضافی است.
حدود 75% از انرژی متابولیسمی پرنده به گرما تبدیل می شود و این گرما باید به محیط دفع شود ، لذا کاهش دریافت غذا یک مکانیسم مهم و مطمئن فیزیولوژیک برای کاهش گرمای تولیدی در بدن است.
وقتی گرما خیلی زیاد می شود پرنده با مکانیسمهای معمول نمی تواند گرمای تولیدی بدن خود را دفع کند و مجبور است با له له زدن گرما را از لایه های مرطوب سیستم تنفسی دفع کند، یعنی هوا را به سرعت از دهان خارج کند.
در استرس گرمایی شدید له له زدن وسیله اصلی تنظیم دمای بدن است و گاهی به دلیل گرمای زیاد، تبخیر از سطح کیسه های هوایی و ریه ها انجام می شود و سطح دی اکسید کربن خون کاهش می یابد که حتی می تواند منجر به آلکالوز تنفسی گردد و اختلال شدیدی در بازده غذایی جوجه ها ایجاد می شود و در این حالت همراه با کاهش دریافت غذا، تعادل پتاسیم و سایز مینرالها به هم می خورد. در مناطقی که آب و هوای گرم و مرطوب دارند باید هدف این باشد که جریان هوای بالای سر پرنده افزایش یابد و رطوبت بستر بیش از 7 % نشود، نور مستقیم خورشید نیز به درون سالن نفوذ نکند
پس استرس گرمایی سبب کاهش دریافت غذا، نوشیدن بیش از حد آب، اسهال، خیس شدن بستر، دهیدراتاسیون و از دست رفتن آب و الکترولیتهای ضروری، کاهش وزن گیری و افت تولید می شود.
به ازای هر یک درجه افزایش دما متابولیسم به میزان 30-20 % افزایش می یابد، در دمای 28 درجه سانتیگراد اشتها به میزان 12 % کاهش خواهد یافت. اندازه تخم مرغها کوچک شده و کیفیت پوسته افت می کند، تعداد دفعات جفت گیری کمتر شده، کیفیت اسپرم خروسها افت کرده و ناباروری و تولید تخمهای بی نطفه افزایش می یابد.
پس نخست این که طراحی سالن باید با توجه به نوع آب و هوای منطقه صورت گیرد، مثلاً در مناطق گرم و مرطوب مناسبترین سالن ها سالن های باز هستند و باید تهویه تونلی در سالن وجود داشته باشد تا هوای خنک بالای سر پرنده همیشه جریان داشته باشد. اطراف سالن درختکاری باشد تا جریان خنکی از هوا برقرار شود، سقف سالن با شیبی ساخته شود که حرارت کمتری به داخل آشیانه نفوذ کند، سالن در جهتی ساخته شود که بادها جریانی از هوا را در سالن برقرار کنند، نه اینکه کوران ایجاد شود.
در مواقع گرما سقف سالن مرتب آب پاشی گردد، در ساعات گرم روز غذا داده نشود، همچنین خاموشی باعث می شود تا تحرک گله کمتر شده و گرمای کمتری در بدنشان تولید شود. دمای آب مناسب باشد و ویتامینها و الکترولیتها به آب اضافه شوند تا الکترولیتهایی که از دست می روند تا حدی جایگزین گردند. سقف سالن تا حد امکان بلند باشد، رنگ سقف به گونه ای باشد که اشعه آفتاب را منعکس کند، حداقل در سالن در هر ثانیه 1- 5/0 متر جریان هوا جابجا شود. دمای ایده آل برای مرغ های مادر تخمگذار 25-20 درجه سانتی گراد است. اگر رطوبت و گرمای محیط به حدی زیاد باشد که پرنده نتواند با سرعت کافی له له بزند تا حرارت را از بدنش دفع کند، دمای داخلی بدن به تدریج افزایش یافته و حتی منجر به مرگ پرنده می گردد.
همانطور که قبلا گفته شد دمای طبیعی پرنده 41 درجه سانتیگراد می باشد، در دمای 20-10 درجه سانتیگراد پرنده بسیار راحت است و دمای 25- 20 درجه را می تواند تحمل کند و خودش را با آن تطابق دهد ولی بالاتر از آن، استرس گرمایی خود را نشان خواهد داد. اگر دمای عمق بدن پرنده به47 درجه سانتیگراد برسد به علت آسیب گرمای وارده احتمال مرگ وجود دارد.
با افزایش دمای بدن پرنده تعداد تنفس از 20 بار در دقیقه می تواند به 240 بار در دقیقه برسد. در دمای 34 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 40 % ، پرنده 80 % کل گرمای تولیدی بدنش را از طریق تبخیر از دست می دهد. ولی در همان دما با رطوبت نسبی 50 % تنها نصف گرمای بدن با تبخیر از دست می رود و این سبب افزایش دمای عمق بدن می گردد. پرنده ای که به علت استرس گرمایی تلف شده باشد بدنش بسیار خشک، خونش تیره رنگ تر از حالت طبیعی و چینه دان و سنگدان خالی از غذاست.
لذا مناطقی که آب و هوای گرم و مرطوب دارند باید طراحی سالنهای مرغداری در آنها به گونه ای باشد که در گرمای شدید استرس کمتری به پرنده وارد شود (سالن های باز، دریچه ها با حد و اندازه مناسب، شیب سقفها مناسب، طراحی سیستم تهویه مناسب در سالن، درختکاری در اطراف سالن، انتخاب رنگ مناسب برای سقفها).
در مواقع گرم سال باید تمهیداتی در نظر گرفته شود. اولاً ترجیحاً در ساعات گرم روز غذا دهی انجام نشود، آب کافی و خنک همیشه در دسترس پرنده باشد و ویتامینها و الکترولیتها به آب اضافه شود، جیره به گونه ای تنظیم گردد که گرمای بیش از حد در بدن پرنده تولید نشود. مثلاً چربیها را که اتلاف حرارتی کمتری دارند به صورت متراکم تر در جیره وارد کنیم تا انرژی کافی تأمین گردد.
از دمای20 درجه سانتیگراد به بالا هر 1 درجه سانتیگراد افزایش دما سبب افزایش مصرف آب به میزان 6 % می شود، مصرف آب حدوداً دو برابر مصرف غذاست. لذا در این حالت باید آبخوریها سالم و فضای کافی داشته باشند. بین دمای 38-32 درجه سانتیگراد هر 1 درجه سانتیگراد افزایش دما مصرف غذا را به میزان 5 % کاهش می دهد.
اضافه کردن جوش شیرین به آب آشامیدنی یا دان پرندگان بسیار مفید است چون در رطوبت و گرما که پرنده له له می زند اسید لاکتیک، کربونیک، فسفریک، سولفوریک، و اوریک بیشتری تولید می شود و برای تعادل الکترولیتها و تنظیم pH ، نیاز به بافر بیشتر می شود.
در این حالت جیره باید از لحاظ ویتامینها و الکترولیتها کاملاً متعادل باشد، پروتئینهای سهل الهضم در جیره مورد استفاده قرار گیرد و از دادن پروتئین اضافه پرهیز شود، اسید های آمینه بالانس شده و مقدار پروتئین خام جیره به حداقل برسد، چربی جیره متراکم تر شود زیرا اتلاف حرارتی (HI) کمتری نسبت به کربوهیدراتها و پروتئینها دارد.
ویتامینهایی مثل A ,D ,C ,E ,B و Nicotinic acid برای کنترل استرس گرمایی بسیار مفید هستند. فیزیک دان مناسب باشد و اگر فضا داریم دانخوریها را اضافه کنیم. برنامه ریزی به گونه ای باشد که در پیک تولید گله با استرس گرمایی حاد مواجه نشود. استرس گرمایی سبب می شود پرنده ها کمتر از حالت عادی غذا بخورند و این سبب وزن گیری نا مناسب پرنده ها می شود. باید اعمال استرس زایی مثل نوک چینی و درجه بندی گله را تا خنک شدن هوا به تأخیر انداخت. حفظ تاج کامل خروسها در کنترل استرس گرمایی بسیار مفید است.
برای حفظ کیفیت و پوسته باید میزان صدف دان را افزایش دهیم یعنی به ازای هر 20 گرم کاهش دریافت دان 5/1 گرم صدف اضافه کنیم. پرورش مرغ و خروس جداگانه انجام شود و تهویه هر کدام از جنسها متناسب با نیاز خودش باشد. تعداد دفعات دان دهی باید افزایش یابد تا پرنده ها به غذا خوردن تحریک شوند.
نوردهی متناوب در آشیانه های بسته سبب بهبود در رشد، بازده و پاسخ ایمنی می شود. در سالنهای گرم برای بارگیری 6-2 ساعت قبل از بارگیری آخرین بار غذا دهی باشد تا لحظه آخر آب در اختیار پرندگان باشد و بارگیری در ساعات گرم روز انجام نشود. در آب و هوای گرم تعداد پرنده ها در قفس ها مناسب بوده و تراکم در قفس در گرما حدوداً 30 % کمتر باشد.
سرمای مداوم سبب کاهش رشد، ضریب تبدیل نامناسب و تلفات زیاد می شود. قلب چنین پرندگانی بزرگ می شود چون فشار بیشتری به آن وارد شده و در استرس هیپوکسی قرار می گیرند. استرس سرمایی بر سیستم ایمنی ذاتی و سلولی اثر می گذارد و اثری که استرس سرمایی در سنین اولیه بر پرنده می گذارد خیلی شدیدتر از سنین بالاتر خواهد بود. با تکامل زیادی که از لحاظ انتخاب ژنتیکی در ماکیان تیپ گوشتی رخ داده و منجر به رشد سریع در یک دوره زمانی کوتاه شده، سیستم قلبی و عروقی و تنفسی متناسب با آنها تکامل مناسب را پیدا نکرده و بالطبع بدن در شرایطی مثل دمای پائین، توانایی بالانس انرژی نخواهد داشت.
مطالعات انجام شده نشان داده است، در مناطقی که دمای هوا پائین است برای اینکه سیستم بدن جوجه بتواند هموستاز مناسبی داشته باشد، بهتر است جوجه ها را در سنین اولیه با استرس سرمایی اندکی مواجه کرد تا در روزهای بعد قدرت تطابق بیشتری با دمای پائین داشته و بازده غذایی آنها بهتر شود. در این حالت غلظت کورتیزول در پلاسمای خون پرندگان کاهش می یابد و کاهش دما عوارض استرس زای کمتری بر آنها خواهد داشت. اما حتی اگر دمای محیط پائین باشد، به جهت تأمین حرارت نباید تهویه را کاهش داد چون این امر موجب افزایش آمونیاک سالن و آسیب به سیستم تنفسی پرنده خواهد شد.
یکی از منابع معمول استرس زا عوامل عفونی هستند رخداد عفونتهای تحت بالینی به دلیل بیوسکوریتی ضعیف و مشکلات موجود در سیستم بهداشتی سبب آسیب به سیستم ایمنی و عدم توانایی در ایجاد پاسخ مناسب در برابر عوامل استرس زای مختلف می شود. عفونت با باکتریهایی که اندوتوکسین دارند سبب کاهش دریافت غذا، کاهش وزن و اختلال در ضریب تبدیل می گردد. در حالت طبیعی چون موکوس روده سالم است، فلور روده ای توانایی پیشگیری از ورود باکتریهای پاتوژن به جریان خون و کبد را دارد، ولی بیماریها و استرسهای مختلف سد موکوسی روده را دچار آسیب می کند و اختلال در سیستم ایمنی ایجاد می شود.
استرسهای مختلف سبب ایجاد تغییراتی در متابولیسم قندها ، چربیها، پروتئینها، و عناصر کمیاب می شوند.
در حالتی که طیور به علت بیماریهای مختلف تحت استرس قرار می گیرند باید تراکم انرژی و پروتئین جیره افزایش یابد تا کالری دریافتی بهبود یابد، مایکوتوکسین اگر در غذا باشد سبب کاهش دریافت مواد معدنی، سرکوب ایمنی، نقص در واکسیناسیون، تیتر پائین آنتی بادی پس از واکسیناسیون و افزایش استعداد ابتلا به بیماریهای دیگر (سالمونلوز، کوکسیدیوز، مارک، گامبورو و آنتریت ویروسی) می شود.
لذا باید مواد غذایی از منبع مطمئن خریداری و درست نگهداری شوند تا احتمال تولید توکسین به حداقل برسد. بازدید مداوم مواد اولیه جیره بسیار مهم است زیرا قارچ ها سبب از بین بردن سیستم ایمنی می گردد.
گله ای که در دوره رشد دچار استرس حاد شود، به علت آسیبی که به سیستم ایمنی آنها وارد می شود بازده خوبی در آینده نخواهد داشت.
محدودیت غذایی که در مرغهای مادر گوشتی با هدف کنترل وزن انجام می گیرد یکی از عوامل استرس زا است. چون هم غذا کمتر از نیازشان دریافت می کنند و هم به خاطر کنترل رطوبت بستر، دسترسی محدودی به آب دارند.
برای به حداقل رساندن این استرس باید فضای دانخوری به حدی باشد که همزمان تمام پرندگان گله بتوانند دان بخورند و دان در حداکثر مدت 3 دقیقه در تمام سالن پخش شود، چون کمبود دان و آب استرس ایجاد خواهد کرد. اگر در زمانی که دان داده می شود فضا هم کم باشد تنها افراد غالب گله می توانند دان بخورند و این خود استرس مضاعفی به آنها وارد کرده و رفتارهای تهاجمی و ضربات مختلف و آسیب های جسمی به آنها وارد می شود.
کمبود مواد مغذی دریافتی، کمبود پروتئین و غذا نخوردن سبب کاهش پاسخ ایمنی و افزایش حساسیت به بیماریها می شود. گرسنگی سبب تغییر فلور میکروبی دستگاه گوارش شده و آنها نمی توانند علیه پاتوژنها حفاظت مناسب ایجاد کنند و لذا حساسیت به بیماری ها افزایش می یابد. استرس ناشی از گرسنگی سبب سرکوب ایمنی و ابتلا به بیماریهای مختلف در پرندگان می شود.
نوک چینی گرچه با هدف حذف استرس نوک زنی و آسیب به پرندگان صورت می گیرد، ولی اگر به روش صحیح انجام نگردد، خود باعث ایجاد استرس ناشی از عدم توانایی در دریافت غذا می گردد، لذا وزن گیریها را دچار اختلال می کند.
در هنگام حمل ونقل پرندگان، استرس بسیار زیادی به آنها وارد می شود به ویژه وقتی از یک پا گرفته می شوند که احتمال شکستگی در پایشان 3 برابر می شود و ضربه به عضله، استخوان، و تاندونها وارد می شود. لذا توجه دقیق کارگر برای کاهش مرگ و میر و استرس جابجایی بسیار مهم است.
به جهت مدیریت صحیح عوامل استرس زا در مزرعه:
1) تولید کنندگان کارشناسان و نیروی کارگری باید آموزش صحیح دیده باشند.
2) وضعیتهای غیر طبیعی در گله و استرس ها را تشخیص دهند.
3) آب و دان کافی، بستر مناسب، هوای مناسب و دمای مناسب در اختیار پرندگان باشد.
4) در نقل و انتقالات توجه کافی مبذول گردد.
5) مدیریت تغذیه با توجه به بازده و وضعیت سلامتی گله انجام شود.
6) وضعیت سلامت گله با ارزیابی تیتر های پس از واکسن، بازرسیهای دوره ای، ارزیابیهای کالبدگشایی مورد پایش قرار گیرد.
به هر جهت عوامل استرس زا وجود دارند، هدف تطابق با محیط و حرکت به سمتی است که حداقل صدمه به پرنده وارد شود.