آشنایی با تلقیح مصنوعی درگاوهای شیری

باردار کردن گاو ماده بدون عمل جفت گیری بین دام نر و ماده را تلقیح مصنوعی گویند .

---

آشنایی با تلقیح مصنوعی درگاوهای شیری
امروزه روز، دورانی که دامداران به انتظار و لطف طبیعت زاد و ولد دامهای خود را تسلیم سرنوشت می کردند سپری شده است علم و دانش به کمک بشر آمده وبا ارائه طریق ساده میزان زاد و ولد را دردامها به مقدار زیادی بالا برده است برای موفقیت درکار دامداری همراه شدن با پیشرفتهای علمی ضروری به نظر می رسد متخصصان علوم دامپروری عقیده دارند تلقیح مصنوعی یکی از پیشرفتهایی است که درعصر حاضر می تواند کمک زیادی به دامداران نماید استفاده از گاوهای ممتاز برای افزایش انتقال توان تولید،‌کنترل امراض ومهمتر از همه اصلاح تعداد بیشماری دام همگی مدیون تلقیح مصنوعی است.اصلاح نژاد وافزایش بهره وری تولید دام بهترین راه مقابله با خطر گرسنگی و کمبود مواد غذایی است و کار درخصوص افزایش تولید و پرورش گاوهای پرتولید دراکثر کشورهای پیشرفته دنیا شروع شده است ودرحال حاضر شاهد گاوهای پرتولید دردنیا هستیم. دراین نشریه سعی شده است درخصوص چگونگی انجام تلقیح مصنوعی،‌زمان مناسب آن و محاسن تلقیح مطالبی بیان گردد
تلقیح مصنوعی چیست؟   
باردار کردن گاو ماده بدون عمل جفت گیری بین دام نر و ماده را تلقیح مصنوعی گویند.برای این منظور با وسائلی خاص اسپرم گاو نر را دررحم گاو ماده قرار داده و همین امر باعث باروری گاو ماده می شود.
فواید تلقیح مصنوعی
تلقیح مصنوعی دارای محاسن وفواید زیادی است ازجمله
1- جلوگیری از هزینه نگهداری گاو نر به خصوص درگاوداریهای کوچک زیرا ازلحاظ اقتصادی درتلقیح مصنوعی احتیاج به تهیه ونگهداری گاو نر نیست واز طرفی هزینه نگهداری آن ا زقبیل تغذیه، تاسیسات،‌دستمزد کارگر،‌ دارو وسائل دامپزشکی وغیره را دامپرور متحمل نمی شود و تنها با خرید اسپرم منجمد با قیمت ناچیز این کار صورت می گیرد.
2- چون درتلقیح مصنوعی می توان مدت زیادی اسپرم را به صورت منجمد نگهداری کرد(حداکثر 20 سال)بنابراین حتی پس از مرگ گاو نر نیز می توان از اسپرم آن که دارای صفات برتر است استفاده کرد.
3- چون اسپرم های گرفته شده از گاو نر به راحتی قابل جابه جایی است پس می توان اسپرم گاوهای نری که دارای صفات ژنتیکی خوب هستند از مسافتهای دور دست خریداری کرد ومورد استفاده قرار داد
4 - درصد باروری (آبستنی)دام ماده درتلقیح مصنوعی بیشتر از تلقیح طبیعی است زیرا قراردادن اسپرم درداخل رحم(پشت سرویکس) کمک زیادی به رسیدن اسپرم به تخمک می کند وهمین امر سبب افزایش درصد باروری دام ماده می شود
5- درروش تلقیح مصنوعی می توان با استفاده ا زاسپرم یک دام نر تعداد زیادی دام ماده را بارور کرد به طور مثال می توان با رقیق کردن و نگهداری صحیح اسپرم گاو نر درسال تعداد 40000 الی 60000 ماده گاو را آبستن کرد
6- افزایش طول عمر بهره دهی گاو نر درمراکز تلقیح مصنوعی به راحتی امکان پذیر است. چون با استفاده از یک رژیم صحیح برای اسپرم گیری می توان از ضعیف شدن قدرت جنسی که اثر منفی برروی کیفیت اسپرم ورفتار جنسی دارد جلوگیری کرد
7- درتلقیح مصنوعی چون تمام اعمال تلقیح توسط دست انسان صورت می گیرد به راحتی می توان از انتشار بیماری ا زدام نر به ماده جلوگیری کرد
8- با استفاده از تلقیح مصنوعی می توان دامهایی که قادر به جفت گیری طبیعی نیستند ویا مبتلا به بیماریهای واگیر دستگاه تناسلی هستند باردار کرد.
9- مدت زمان تلقیح درتلقیح مصنوعی خیلی کوتاهتر و مطمئن تر از تلقیح طبیعی است.
نقش تلقیح مصنوعی درجلوگیری از گسترش امراض قابل انتقال به وسیله جفت گیری:
یکی ا زمهمترین دلایل استفاده ا زتلقیح مصنوعی دراکثر کشورها جلوگیری ا زیک سری بیماریهای عفونی وانگلی است که ا زطریق جفت گیری سرایت می کند مانند تریکومونوز، ویبریوز تناسلی، بروسلوز یا تب مالت و...اهمیت دیگر تلقیح مصنوعی برای مزارع دامپروری قرنطینه است که جا به جا کردن دامها برای جلوگیری ا زسرایت بعضی بیماریها به دیگر حیوانات ممنوع است همچنین درتلقیح مصنوعی به خاطر کنترل اجباری اسپرم درهر اسپرم گیری می توان با ارزیابی کمی و کیفی اسپرم به وجود حیوانات نری که ارزش تولید مثلی پایین دارند پی برد و درنتیجه بسته به علل آن برای کوتاه مدت یا دایم آنها را از فعالیتهای تولید مثل خارج کرد لازم به ذکر است دراثر تلقیح دام ماده می توان به انواع بیماریها و تومورها که درداخل دستگاه تناسلی حیوان ماده است پی برده و در اسرع وقت درصدد درمان آن برآمد. خسارات ناشی ا زتلقیح مصنوعی به علت استفاده غیر اصولی آن دراکثر موارد با استفاده ا زتلقیح مصنوعی نتایج نادرستی درروند اصلاحی وهمچنین درصد باروری حیوانات به دست می آید
برخی از عواملی که باعث ایجاد خسارت درتلقیح مصنوعی می شود عبارتند ا ز
1- استفاده ازدامهای نری که ارزش دامپروری نداشته و فعالیت یا اثر معکوس برروی اصلاح نژاد دام دارند درنتیجه لازم است فقط ا زحیوانات نری که اصل آنها کاملاً شناخته وبر مبنای تستهای انجام شده بر روی آنها،‌ارزیابی شده اند استفاده کرد زیرا درتلقیح مصنوعی ازاسپرم یک گاو نر تعداد زیادی گاو ماده آبستن می شود ودرنتیجه مقدار زیادی گوساله بوجود می آید درصورتی که حیوان دارای خصوصیت ارثی قابل انتقال نامناسبی باشد،‌اثرات آن درنسل های آینده کاملاً‌مشخص خواهد شد
2 - وجود بعضی دامهای نربا امراض قابل انتقال درمراکز تلقیح باعث انتقال سریع بیماری دریک سطح وسیع خواهد شد
3- گسترش وانتشار بعضی بیماریهای ارثی مانند هپیوبلازی (دستگاه تناسلی)، کریپتوکیدی وغیره
4- تلقیح حیوانات ماده با اسپرمهای ضعیف
5- عدم شناخت تکنیک استفاده ا زاسپرم و تلقیح آن دردستگاه تناسلی
6- تلقیح حیوان ماده درقبل ا ززمان مناسب،‌که درنتیجه تخمک قابل باروری نیست تمام این عوارض و معایب با استفاده ا زتکنیکهای خاص ارزیابی حیوان نر و تعیین سلامتی جسمی حیوان و نیز ارزیابی کیفیت تولید مثل آنها و بالاخره استفاده از افراد متخصص برای انجام عمل تلقیح از بین می رود.
مناسب ترین زمان تلقیح مصنوعی
همان طور که می دانید وقبلاً‌ نیز توضیح داده شد، تلقیح مصنوعی روش نوینی دردامپروری است که با انجام این روش دامداران می توانند به سادگی نژاد دامهای خود را اصلاح کنند،‌بدون شک تلقیح مصنوعی موفق ترین و پرسودترین تکنیکی است که درتولید مثل دام نتیجه شده است.ولی نکته ای که لازم است برای انجام مطلوب تلقیح مصنوعی به آن توجه شود دانستن زمان فحلی و توجه به علایم آن درگاو ماده است.
فحلی چیست؟
دردستگاه تناسلی اکثر دامهای پستاندار به تناوب فعل وانفعالاتی صورت می گیرد که مهمترین وبرجسته ترین آن فحلی استفحلی به مرحله ای اطلاق می گردد که دام ماده نسبت به جنس نر میل جنسی پیدا کرده وبرای جفت گیری آمادگی کامل دارد درتمام طول دوران فحلی قسمتهای محتلف اندام تناسلی دچار تغییراتی می گردد که نتیجه مستقیم عواملی به نام هورمون است این هورمونها ضمن تاثیر بر روی سلولهای تخمدان سبب بروز حالت فحلی می گردند. با اینکه گوساله های ماده دربدو تولد دارای دستگاه تناسلی نسبتاً‌کاملی هستند اما دستگاه تناسلی آنها تا چندین ماه فعالیت اساسی ندارد وبه موازات رشد و تکامل بتدریج درسن نه ماهگی فعالیت جنسی خود را شروع می نمایند بروز تظاهرات بلوغ جنسی برحسب نژاد وضع تغذیه و عوامل دیگر درفواصل متناوب درتمام دوران زندگی ماده گاو ادامه خواهد داشت.درایامی که زمان فحلی ماده گاو نزدیک می گردد مخاط فرج قرمز رنگ ، متورم و مرطوب شده و سپس ترشحات سفید رنگ و شفافی ازآن خارج می شود ودراین ترشحات ممکن است رگه های خون وجود داشته باشد که به علت پارگی بعضی ا زمویرگها به هنگام بروز فحلی است ترشحات مذکور بتدریج شفافیت خود را از دست داده کدر،‌چسبنده وزرد رنگ می شود.گاهی اوقات بویژه درزمستان ا زپشت گاوهای فحل بخار بلند می شود این بخار به علت افزایش دمای بدن گاو،‌به دنبال زیاد شدن فعالیت ویا به دلیل تغییرات فیزیولوژیکی دوران فحلی است.گاهی نیز تغییراتی دررفتارهای عادی گاو پیش می آید مثلاً‌ گاوی که همیشه پیش از همه وارد شیر دوشی می شده درزمان فحلی ممکن است آخرین گاوی باشد که به شیردوشی
می آید وبرعکس درمراتع گاو فحل ویک یا چند گاو دیگر که پیرامون آن پرسه می زنند ممکن است از چرا کردن خودداری کنند.ماده گاوها معمولاً‌ هر 19 الی 21 روز یکبار فحل می گردند وچنانچه در موقع مناسب فحل،‌ ماده گاو،‌تلقیح و آبستن گردد دیگر این حالت درآن تجدید نمی گردد مگر دربعضی ا ز گاوهای ماده ایی که به طور استثناء دردوران آبستنی هم حالت فحل درآنها دیده می شود.
علایم فحلی
گاو ماده برای جلب توجه گاو نر علایمی ازخود نشان می دهد که مشاهده این علایم زمان فحلی ماده گاو ومراحل مختلف آن را نشان می دهد.
الف) مرحله شروع فحلی
شروع فحلی 6 الی 10 ساعت قبل از فحلی حقیقی است ودارای علایمی به شرح ذیل می باشد
1- گاوها یکدیگر را می بویند
2- سوار یکدیگر می شوند
3- فرج مرطوب ، قرمز وکمی متورم می شود
4- اجازه پرش به دیگر گاوها را برروی خود نمی دهند به محض مشاهده علایم مرحله شروع فحلی به هیچ وجه نباید مبادرت به تلقیح مصنوعی ماده گاو نمود
ب) مرحله فحلی حقیقیاین مرحله از لحاظ انجام عملیات تلقیح مصنوعی ا زاهمیت زیادی برخوردار است مدت زمان فحلی حدود 18 ساعت طول می کشد فحلی حقیقی هم مانند مرحله شروع فحلی علایمی به قرار زیر دارد که باید این علایم دقیقاً مورد توجه قرار گیرد.
1- به گاوهای دیگر سواری می دهند
2- سروصدا راه می اندازند
3- ناراحت و متوحش هستند
4- تمایل دارند سوار دیگر گاوها شوند
5- ازداخل مهبل مایعی صاف ترشح می شود
6- خوراک ومقدار شیرشان کاهش می یابدلازم به تذکر است گاو فحل هنگامی که دربهار بند آزاد است آرام ایستاده وماده گاوهای دیگر بر روی آن می پرند اگر درموقع پریدن ماده گاو زیرین فرار نکرد فحل است بهترین زمان تلقیح 6 الی 12 ساعت بعد از شروع فحلی حقیقی است
مناسب ترین زمان تلقیح
برای اینکه ماده گاو آبستن شود باید تخم ماده با اسپرم تلاقی نماید معمولاً جدا شدن تخم از تخمدان درماده گاو به طور متوسط درحدود 12 ساعت بعد ا زشروع فحلی حقیقی انجام می گیرد وچون تخم ماده پس از جدا شدن ازتخمدان طول عمر کوتاهی درحدود 4 الی 5 ساعت دارد لذا باید تلقیح را موقعی انجام داد که نطفه قبل از مردن تخم ماده با آن برخورد نماید با درنظر گرفتن عمر نطفه نر اگر به محض دیدن علایم شروع فحلی به تلقیح مصنوعی اقدام کرد چون درموقع لقاح نطفه نر از بین رفته است نخواهد توانست تخم ماده را بارور کند ویا اگر ماده گاو را دراواخر مرحله فحلی حقیقی تلقیح نمایند چون تخم ماده از بین رفته است نطفه نر نخواهد توانست با تخم ماده تلاقی نماید بنابراین به تجربه ثابت شده است چنانچه ماده گاوهای فحل را 6 الی 12 ساعت بعد ازشروع علایم فحلی حقیقی تلقیح نمایند امید بارور شدن نطفه بیشتر خواهد بود.
رعایت نکات ذیل سبب انجام موفقیت آمیز تلقیح مصنوعی خواهد شد
1- کلیه آمار واطلاعات مربوط به تاریخ های وضع حمل فحلی و تلقیح را به طور مرتب یادداشت ونگهداری کنید این آمار می تواند کمک زیادی به مامورین فنی درتشخیص مواقع فحلی ویا شناسایی امراض و... نماید.
2- همیشه اولین تلقیح را درماده گاو 60 روز پس از زایش انجام دهید زیرا جدار رحم کاملاً التیام یافته و حاضر به آبستنی بعدی می باشد اگر درفاصله کوتاهتری تلقیح صورت گیرد شانس آبستنی کمتر شده و موجب ضعف جسمانی ماده گاو خواهد شد
3 - ماده گاوها را دو مرتبه صبح و عصر دربهار بند به طور آزاد نگه داشته و مواظب علایم آنها باشید مخصوصاً ماده گاوهایی که 18 الی 22 روز اززمان فحلی آنها گذشته باشد به تجربه ثابت شده است 60 الی 70 درصد گاوها علایم فحلی را بین ساعت 2 الی 6 صبح نشان می دهند
4- درصورت مشاهده مکرر علایم فحلی درماده گاو باید فوراً دامپزشک را درجریان قرار داد درغیر این صورت پس از مدتی برای همیشه ماده گاو عقیم خواهد شد
5- برای جلوگیری ازنازایی درگاوهایی که بیش از اندازه چاق هستند باید از جیره غذایشان مواد نشاسته ای را حذف کرد تا بتدریج لاغر شوند
6- درمواردی که جهاز تناسلی ماده گاو خونریزی یا عفونت وچرک داشته باشد ووضع ظاهری آن وجود بیماری های دستگاه تناسلی را نشان دهد باید از تلقیح خودداری وبه دامپزشک مراجعه کرد
7- ماده گاوهایی که به طور غیر طبیعی وبا اشکال زیاد زایمان می کنند ویا جفت آنها پس از زایمان به مدت طولانی تری درداخل رحم باقی می ماند دیرتر از ماده گاوهای معمولی باید تلقیح شوند(درحدود 80 روز پس از زایمان).
8- به تجربه ثابت شده است که معمولاً تلیسه ها دیرتر از ماده گاوها آبستن می شوند بنا براین بهتر است آنها را با اسپرم گاوهای نری که دارای خاصیت باروری بهتری هستند تلقیح نمود.
9- درماده گاوهای آبستن شیرده،‌بهتر است دو ماه قبل از زایمان شیرشان را خشک کرد تا باعث تقویت جسمی آنها گردد10- تغذیه ونگهداری ماده گاوها باید کاملاً‌ صحیح ودارای شرایط ذیل باشد
الف- غذای کافی وموازنه شده وبا اندازه احتیاج ،‌ دراختیار آنها قرار گیرد
ب- مواد معدنی مورد احتیاج دام حتماً تامین شود
ج- محل نگهداری ماده گاو باید تمیز وآفتاب گیر و فاقد هرگونه آلودگی باشدامروزه دردیگر کشورها ودربهترین موسسات تلقیح مصنوعی نسبت باروری برای تلقیح اول درحدود 60 الی 70 درصد وبرای تلقیح دوم 80 الی 95 درصد می باشد
تلقیح مصنوعی گاو ماده قدم به قدم
1- تشخیص گاو فحل
2- محصور کردن گاو ماده و تمیز نمودن فرج و اطراف آن با استفاده از مقدار کمی آب و صابون وخشک نمودن با حوله تمیز یا دستمال کاغذی
3- با سرنگ به اندازه 5/0 – 1 میلی لیتر اسپرم را به درون لوله پلاستیکی تلقیح بکشید( اگر از لوله پلاستیکی استفاده نمی شود از یک لوله تلقیح نشکن استفاده کنید) انتهای لوله های شیشه ای برای تلقیح باید با آتش صیقلی شده باشد
4- لوله تلقیح را به داخل مهبل فروبرده وآن را با دست چپ که درداخل راست روده قرار دارد به طرف گردن رحم هدایت کنید با جابه جایی لوله آن را از برجستگیهای زاید مانند عنق عبور داده وبه طرف انتها هدایت کنید لوله تلقیح نباید به طور عمیق وارد رحم شود زیرا باعث زخم شدن آن می شوددرهیچ حالتی لوله تلقیح را نباید با فشار جلو برد چون اگر تلقیح صحیح انجام شود احتیاج به فشار ندارد
5- وقتی لوله تلقیح به اواسط عنق رسید منی را خالی نموده وبه آرامی آنرا بیرون بکشید
6- لوازم یک بار مصرف را نابود کرده ودستهای خود را بشویید ووسایل تلقیح را کاملاً استریل نمایید.
خلاصه مطالب
با استفاده از تلقیح مصنوعی دامهایی که قادربه جفت گیری طبیعی نیستند ویا مبتلا به بیماریهای واگیر دستگاه تناسلی می باشند می توان باردار کرد به طور متوسط ماده گاوها درزمان19 الی 21 روز یکبار فحل می گردند 60 الی 70 درصد گاوها علایم فحلی را بین ساعت 2 الی 6 صبح نشان می دهند تلقیح مصنوعی بیشتر درموردگاوهای شیری انجام می شودبه محض مشاهده علایم شروع فحلی به هیچ وجه نباید مبادرت به تلقیح مصنوعی گاو ماده نمود.
چند نکته مفید
•  تلقیح مصنوعی یعنی باردار کردن گاو ماده بدون عمل جفت گیری بین دام نر و ماده.
•  تلقیح مصنوعی اگر به صورت اصولی وتوسط افراد کارشناس انجام نشود باعث ایجاد خسارتهای گوناگون خواهد شد.
•  برای انجام دقیق تلقیح مصنوعی دانستن زمان فحلی ضروری است .
•  بهترین زمان تلقیح 6 الی 12 ساعت بعد از شروع علایم فحلی است.
•  یکی از محاسن تلقیح مصنوعی جلوگیری از انتقال بیماریهای واگیردار دستگاه تناسلی دردامهای ماده است.