چکیده: این مقاله مروری ترکیبی بر کود دی‌آمونیوم فسفات (DAP) ارائه می‌دهد؛ از ساختار شیمیایی و درصد عناصر غذایی تا فرم‌های تجاری، مزایا، معایب، نحوه و زمان مصرف، مقادیر پیشنهادی برای محصولات مختلف، نکات ایمنی و ذخیره‌سازی. هدف ارائه رهنمودهای کاربردی و علمی برای کشاورزان و مشاوران فنی است تا مصرف بهینه و مؤثر این کود در سیستم‌های زراعی و باغی تحقق یابد.
- مقدمه
- ساختار شیمیایی و ترکیب تغذیه‌ای
- فرم‌ها و شکل‌های تجاری
- مقایسه فرم‌ها (جدول)
- اثر روی pH خاک و واکنش‌های محلی
- مزایا و نقش در رشد گیاه
- معایب، مخاطرات زیست‌محیطی و ایمنی
- زمان و روش‌های مصرف
- مقدار و دستورالعمل‌های کاربردی
- ذخیره‌سازی و حمل‌ونقل
- هماهنگی با سایر کودها و کاربرد در آبیاری
- جمع‌بندی و راهکارهای پیشنهادی
مقدمه
کود دی‌آمونیوم فسفات (DAP) یکی از کودهای فسفاته متداول در کشاورزی است که به‌عنوان منبع فسفر و نیتروژن مورد استفاده قرار می‌گیرد. در شرایطی که کمبود فسفر و نیتروژن یکی از عوامل محدودکننده تولید محصولات در بسیاری از اراضی است، استفاده هدفمند از DAP می‌تواند نقش مؤثری در افزایش عملکرد، توسعه ریشه و کیفیت محصول ایفا کند.
در این مرور سعی شده است با ترکیب اطلاعات فنی و تجربه‌های عملی، رهنمودهایی کاربردی برای انتخاب فرم مناسب، زمان و نحوه مصرف، مقداردهی و نکات ایمنی ارائه شود تا کشاورزان و مشاوران کشاورزی بتوانند تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری داشته باشند.
ساختار شیمیایی و ترکیب تغذیه‌ای
ترکیب شیمیایی دی‌آمونیوم فسفات معمولاً به‌صورت فرمول (NH4)2HPO4 نمایش داده می‌شود. جرم مولکولی تقریبی آن حدود 132.06 g/mol و دانسیته در حدود 1.62 g/cm3 است. از نظر عناصر غذایی، DAP معمولاً حاوی حدود 18% نیتروژن (N) و 46% P2O5 است که معادل مقدار قابل توجهی فسفر قابل دسترس برای گیاهان می‌باشد.
لازم است توجه شود که درصد عناصری مانند نیتروژن و فسفر می‌تواند بسته به فرمولاسیون تولیدکننده و شکل محصول (گرانول، پودری یا مایع) تا حدودی متغیر باشد؛ لذا پیش از مصرف بررسی آنالیز روی بسته‌بندی یا گواهی کیفیت تولیدکننده توصیه می‌شود.
DAP عمدتاً به‌صورت گرانول عرضه می‌شود، اما فرم‌های پودری و مایع نیز در بازار موجود هستند. هر فرم ویژگی‌های عملیاتی و کاربردی خاص خود را دارد که انتخاب بین آن‌ها باید بر اساس هدف مصرف، سامانه آبیاری، دسترسی تجهیزات و اقتصاد کشاورزی انجام شود.
فرم گرانوله به‌دلیل سهولت پخش خاکی و تلفات کمتر غالباً در کشاورزی سطحی و پخش زمینی به‌کار می‌رود. فرم مایع یا پودری ممکن است برای تزریق در سیستم‌های آبیاری یا محلول‌پاشی مناسب‌تر باشد، اگرچه در مورد قابلیت حل و اختلاط باید احتیاطات لازم رعایت شود.
مقایسه اجمالی فرم‌ها
| فرم | مزایا | معایب / محدودیت‌ها |
| گرانول | استفاده آسان در کاربرد خاکی؛ تلفات کمتر؛ مناسب برای پخش زمینی | قابل تزریق در شبکه‌های آبیاری قطره‌ای نیست؛ ممکن است در تماس مستقیم با بذر باعث آسیب شود |
| پودری | قابلیت حل و تزریق در برخی سیستم‌ها؛ مناسب برای ترکیب با محلول‌پاشی | جذب رطوبت و کلوخه شدن؛ نگهداری دشوار در شرایط مرطوب |
| مایع | قابل تزریق در آبیاری؛ تسهیل مصرف دقیق مقادیر کم | قیمت بالاتر؛ درصد عناصر ممکن است کمتر؛ نیاز به تجهیزات مناسب |
انتخاب فرم مناسب باید با درنظرگرفتن سازگاری با تجهیزات موجود، هزینه واحد عنصر مغذی و اهداف تغذیه‌ای انجام شود. در بسیاری از مناطق، گرانول مقرون‌به‌صرفه‌ترین و عملی‌ترین گزینه برای کوددهی پایه است.
DAP هنگام حل شدن در خاک می‌تواند به‌صورت موضعی pH را افزایش دهد و در صورت قرارگیری نزدیک بذرهای جوان، آزادسازی آمونیاک موجب سوختگی ریشه و کاهش جوانه‌زنی می‌شود؛ بنابراین حداقل فاصله 3–5 سانتی‌متر از بذر توصیه می‌شود.
اثر روی pH خاک و واکنش‌های محلی
هنگام حل شدن گرانول‌های DAP، یون‌های آمونیوم آزاد می‌شوند که می‌توانند بطور موقت در ناحیه اطراف گرانول باعث افزایش pH (قلیایی شدن موضعی) شوند. این پدیده در خاک‌های با pH بالاتر از 7 می‌تواند شدت یابد و احتمال آسیب به ریشه‌چه‌های تازه‌جوانه‌زده را افزایش دهد.
با گذشت زمان و تبدیل آمونیوم به نیترات توسط میکروارگانیسم‌های خاک (نیتریفیکاسیون)، اثر قلیایی موضعی کاهش یافته و معمولاً pH خاک مجاور به میزان جزئی کاهش می‌یابد. این فرآیند میکروبی ممکن است استفاده از DAP را در خاک‌های آهکی با احتیاط همراه کند.
اثرات واکنش pH موضعی بر قابلیت حرکت فسفات و تعامل با مواد آلی خاک نیز قابل توجه است؛ بنابراین ترکیب اطلاعات آزمون خاک (pH و فسفر قابل دسترس) با تصمیم‌گیری در مورد زمان و مکان مصرف بسیار مهم است.
مزایا و نقش در رشد گیاه
از مهم‌ترین مزایای DAP می‌توان به تأمین همزمان فسفر و بخشی از نیتروژن مورد نیاز گیاه، تأثیر مثبت بر رشد و توسعه ریشه، بهبود گلدهی و تشکیل میوه و افزایش کیفیت محصول اشاره کرد.
فسفر عنصر کلیدی در انتقال انرژی، فتوسنتز، تقسیم سلولی و تشکیل ریشه است و در مراحل اولیه رشد گیاهان (ریشه‌دهی و استقرار نهال) اهمیت ویژه‌ای دارد. بنابراین DAP به‌عنوان کود پایه پیش از کاشت کاربرد گسترده‌ای دارد.
همچنین وجود آمونیوم در DAP به‌عنوان منبع نیتروژن پایدارتر نسبت به نیترات می‌تواند هدررفت نیتروژن را کاهش دهد و به تدریج توسط باکتری‌ها به نیترات تبدیل شده و جذب گیاه را تأمین کند.
DAP به‌ویژه در خاک‌هایی که فسفر قابل دسترس کم دارند، می‌تواند موجب توسعه سریع‌تر ریشه و بهبود جذب آب و عناصر تغذیه‌ای شود؛ اما تشخیص کمبود بر اساس آنالیز خاک پیش از مصرف ضروری است.
معایب، مخاطرات زیست‌محیطی و ایمنی
تماس مستقیم با DAP می‌تواند موجب تحریک پوست و چشم شود و استنشاق گرد و غبار پودری آن برای دستگاه تنفسی مضر است. بنابراین استفاده از تجهیزات حفاظت فردی هنگام کار با این کود ضروری است.
از منظر زیست‌محیطی، کاربرد نامناسب یا مصرف بیش از حد فسفر می‌تواند منجر به آلودگی منابع آب سطحی و رشد جلبک‌ها (اکوتروفیکاسیون) شود. همچنین در برخی شرایط هدررفت فسفر یا تثبیت آن در خاک به‌دلیل واکنش با کلسیم، آهن یا آلی‌ها اتفاق می‌افتد.
نکته عملی: در سیستم‌های آبیاری، بهره‌برداری نامناسب از فرم‌های محلول DAP ممکن است باعث رسوب یا مسدود شدن نازل‌ها شود؛ علاوه بر این، نسبت عناصر باید با نیاز گیاه و کیفیت آب هماهنگ گردد.
زمان و روش‌های مصرف
بهترین زمان کاربرد DAP معمولاً قبل از کاشت (کود پایه) و در زمان آماده‌سازی زمین است؛ در مزارع زراعی این کود را می‌توان هنگام شخم یا همزمان با کاشت از طریق کارنده‌های بذرکار-کودکار به‌صورت محل قرارگیری کنار بذر یا پخش سطحی وارد خاک کرد.
در باغات و درختان میوه، زمان مناسب اغلب در پائیز یا زمستان پس از ریزش برگ و قبل از فعال‌شدن رشد گیاهی و یا هنگام چالکود در اوایل فصل رشد توصیه می‌شود. برای مرکبات و گونه‌های پررشد ممکن است در اوایل فصل رشد به‌عنوان کود مکمل نیز مصرف گردد.
برای برنج در سیستم‌های شالیکاری، مصرف در زمان آماده‌سازی زمین و یا مرحله‌ای که زمین کاملاً شل و آماده است، بازده بهتری دارد؛ در برخی توصیه‌ها تقسیم مصرف در چند مرحله نیز پیشنهاد شده است.
هنگام کاربرد کنار بذر باید از ایجاد تماس مستقیم گرانول با بذر جوان خودداری شود. حداقل فاصله ایمن معمولاً 3–5 سانتی‌متر از بذر یا کاشت با جایگذاری کنار ردیف توصیه می‌شود تا از آسیب آمونیاکی جلوگیری گردد.
مقدار و دستورالعمل‌های کاربردی
تعیین مقدار مناسب DAP باید بر اساس آنالیز خاک و نیازهای ویژه محصول انجام شود. با این حال، توصیه‌های عمومی و تجربی می‌تواند برای برنامه‌ریزی اولیه مفید باشد. برای مزارع زراعی در شرایط کم فسفر، مقادیر حدود 75–150 کیلوگرم در هکتار معمولاً به‌عنوان دامنه نهائی مطرح می‌شود که بسته به محصول و نتایج آزمون خاک تنظیم می‌گردد.
برای درختان میوه، مقادیر به‌صورت کیلوگرم یا گرم به ازای هر درخت پیشنهاد می‌شود و بر اساس سن درخت و مقدار فسفر خاک متغیر است؛ به عنوان مثال، در شرایط بسیار کم فسفر برای درختان جوان ممکن است 50 تا 100 گرم به ازای هر درخت و برای درختان بالغ 100 تا 150 گرم یا بیش‌تر در سال توصیه شود، اما این مقادیر باید با آنالیز خاک تصحیح شوند.
برای محصولات زراعی خاص مانند غلات، ذرت، سیب‌زمینی یا چغندر، جداول راهنمای عمومی وجود دارد که میزان مصرف را بر اساس میزان فسفر قابل دسترس خاک (mg/kg) پیشنهاد می‌دهند؛ بنابراین انجام آزمون خاک پیش از تصمیم‌گیری ضروری است.
تقسیم‌بندی مصرف (بخش‌بندی کود) می‌تواند راندمان جذب را افزایش دهد؛ به‌عنوان مثال برای برخی مزارع دوسوم کود را در زمان اولیه و یک‌سوم باقیمانده را در مرحله رشد بعدی مصرف می‌کنند.
ذخیره‌سازی و حمل‌ونقل
DAP بسیار جاذب رطوبت است و در معرض رطوبت، کلوخه و کاهش کیفیت قرار می‌گیرد؛ لذا نگهداری آن در انبار خشک، تهویه مناسب و بسته‌بندی پلمپ شده توصیه می‌شود. ذخیره‌سازی فله‌ای باید با پوشش ضدآب انجام شود و از تماس با منابع رطوبت خودداری گردد.
هنگام حمل‌ونقل باید از ایجاد اصطکاک و خرد شدن گرانول‌ها و همچنین تماس با مواد قابل اشتعال یا اسیدی جلوگیری شود. انبار کردن در سیلو معمولاً توصیه نمی‌شود مگر با تمهیدات و شرایط خاص که از جذب رطوبت جلوگیری کند.
هماهنگی با سایر کودها و کاربرد در آبیاری
DAP را می‌توان با برخی کودها مانند کلرید پتاسیم یا اوره مخلوط کرد، اما اختلاط با سولفات آمونیوم یا سایر ترکیبات باید پس از بررسی سازگاری صورت گیرد. برای فرم‌های محلول یا مایع، تست اختلاط در مقیاس کوچک پیش از افزودن به سیستم آبیاری ضرروی است.
به‌طور کلی، گرانول DAP برای تزریق در شبکه‌های آبیاری قطره‌ای مناسب نیست، اما فرم‌های مایع یا پودری حل‌شده ممکن است در برخی سیستم‌ها مورد استفاده قرار گیرند؛ در هر صورت باید از انسداد نازل‌ها، رسوب و واکنش‌های نامطلوب جلوگیری گردد.
برای محصولاتی که نیاز به گوگرد بالایی دارند (مثل کلزا)، توصیه می‌شود DAP همراه یا ترکیب با منابع سولفور مورد ارزیابی قرار گیرد تا تعادل تغذیه‌ای حفظ شود.
جمع‌بندی و راهکارهای پیشنهادی
دی‌آمونیوم فسفات یک کود مؤثر جهت تأمین فسفر و بخشی از نیتروژن است که در بسیاری از سیستم‌های زراعی و باغی نقش کلیدی دارد. با این وجود، کاربرد آن باید هدفمند و مبتنی بر آنالیز خاک و نیاز محصول باشد تا از پیامدهای منفی زیست‌محیطی و کاهش اثربخشی جلوگیری شود.
پیش از هر چیز توصیه می‌شود: انجام آزمون خاک، انتخاب فرم مناسب بر اساس تجهیزات و سامانه آبیاری، رعایت فاصله ایمن از بذر، تقسیم‌بندی مصرف در صورت نیاز و رعایت نکات ایمنی حین کار با محصول.
برای کشاورزان، استفاده از مشاوره فنی محلی و بروزرسانی برنامه غذایی کشت‌ها بر اساس آنالیز بافت گیاهی و خاک، بهترین راهکار برای حصول بالاترین بازده با کمترین اثرات زیان‌بار است.
در نهایت، استفاده مسئولانه از DAP همراه با مدیریت یکپارچه تغذیه—شامل محلول‌پاشی، آبیاری مناسب و تناوب زراعی—می‌تواند به افزایش پایداری تولید و حفظ کیفیت خاک کمک کند.
اگر قصد دارید جدول مقادیر پیشنهادی برای محصول خاص خود را دریافت کنید، ابتدا آنالیز خاک انجام دهید و سپس بر اساس سن و نوع محصول، برنامه کوددهی تنظیم گردد.
توصیه می‌شود در صورت استفاده از فرم‌های مایع یا پودری برای تزریق در آبیاری، آزمایش سازگاری و بررسی اثر بر نازل‌ها و خطوط انجام گیرد تا از ایجاد انسداد یا رسوب جلوگیری شود.
همچنین توجه داشته باشید که قیمت و در دسترس بودن DAP در بازار می‌تواند بسته به سیاست‌های حمایتی و شرایط بازار تغییر نماید؛ لذا برنامه‌ریزی اقتصادی خرید و نگهداری نیز بخشی از مدیریت مؤثر کوددهی است.
رعایت ایمنی فنی و حفاظت فردی هنگام کار با کودهای شیمیایی، از جمله دستکش، عینک حفاظتی و ماسک تنفسی در مواجهه با گرد و غبار، امری ضروری است و باید به‌طور مستمر توسط کارگران و اپراتورهای مزرعه آموزش داده شود.
در صورت مشاهده علائم کمبود فسفر (مانند کندشدن رشد ریشه، رنگ‌پریدگی یا بنفش‌شدن برگ‌ها) بلافاصله با یک برنامه تغذیه هدفمند و مطابق با نتایج آنالیز خاک اقدام نمایید تا خسارت به محصول محدود گردد.
توجه کنید که هرچند DAP منبع مناسبی از فسفر است، اما انتخاب بین DAP و دیگر کودهای فسفاته مانند مونوآمونیوم فسفات (MAP) باید براساس زمان مصرف، درصد عنصر و قابلیت کاربرد در طول فصل رشد بررسی شود.
در پایان، برنامه‌ریزی جامع تغذیه‌ای که ترکیبی از آنالیز خاک، نیاز محصول، فرم کود و زمان‌بندی دقیق را در بر گیرد، بهترین تضمین برای بهره‌وری اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی است.
در حال
جستجو...
