ذرت خوشه ای‌(سورگوم)

1. سورگوم: معرفی و اهمیت جهانی و ملی

**سورگوم**، که در ایران به طور رایج با نام **ذرت خوشه‌ای** شناخته می‌شود، گیاهی حیاتی از خانواده بزرگ غلات (Poaceae) است که سابقه‌ی کشت آن به بیش از 3 هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد.

اهمیت این محصول در زنجیره غذایی جهانی قابل توجه است؛ به‌طوری که در رده‌بندی اهمیت جهانی پس از گندم، برنج، ذرت و جو، در **جایگاه پنجم** قرار می‌گیرد.

در حوزه آماری و کشاورزی، تمایز ظاهری بین سورگوم، ذرت و ارزن گاهی موجب اختلاط داده‌های آماری سطح کشت می‌شود. به همین دلیل، استفاده از نام جهانی **سورگوم** برای جلوگیری از این مغایرت‌ها و اخذ آمارهای دقیق‌تر، امری ضروری تلقی شده است.

گسترش کشت سورگوم در ایران یک روند صعودی داشته است. آمارها نشان می‌دهد که سطح کشت این گیاه در ایران از تنها شش هکتار در سال 1365 به حدود **40 هزار هکتار** در سال 1382 افزایش یافته است.

توده‌های زراعی بومی سورگوم در بخش‌های مختلف ایران، از جمله جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان، کرمان، اصفهان، یزد، گیلان، مازندران و مناطق جنوبی کشور پراکنده هستند.

2. مشخصات گیاه‌شناسی و ظاهری سورگوم

سورگوم به طور کلی گیاهی یک‌ساله است، هرچند در مناطق گرمسیری ممکن است خاصیت چندساله نیز از خود نشان دهد. ارتفاع بوته آن معمولاً بین 80 تا 200 سانتی‌متر است، اما برخی ارقام ممکن است تا 5 متر نیز رشد کنند.

برگ‌های سورگوم کشیده، نوک‌تیز و موج‌دار هستند و فاقد دمبرگ بوده و ساقه را در آغوش می‌گیرند. برخلاف ذرت، برگ‌های سورگوم معمولاً کوتاه‌تر و باریک‌تر بوده و دارای **رگبرگ برجسته‌ای** در مقایسه با ذرت هستند.

گل آذین این گیاه از نوع **خوشه‌ای (پانیکول)** است و به طور غالب یک گیاه **خودگرده‌افشان** با نرخ خودگشنی حدود 95 درصد محسوب می‌شود.

شکل میوه (دانه) بسته به گونه، می‌تواند به صورت خوشه‌های فشرده یا باز باشد. رنگ دانه‌ها نیز بسیار متنوع بوده و از سفید، زرد، صورتی و قهوه‌ای تا سیاه متغیر است، که رایج‌ترین رنگ‌ها **زرد و قرمز** هستند.

دانه سورگوم یک **غله بدون پوسته (هال)** کروی شکل است که وزن هر دانه آن بین 20 تا 30 میلی‌گرم تخمین زده می‌شود و ساختاری شامل سبوس، آندوسپرم و جوانه دارد.

خاصیت **پنجه‌زنی** در سورگوم مشاهده می‌شود، به این معنا که روی هر بوته، چندین ساقه می‌تواند به وجود آید. این ویژگی از جنبه‌های تمایز آن با سایر غلات است.

3. مزایای زراعی و سازگاری با محیط

یکی از بارزترین ویژگی‌های سورگوم، **سازگاری فوق‌العاده آن با مناطق گرم و خشک** ایران است. این گیاه به دلیل ساختار ریشه‌ای منحصربه‌فرد، مزایای مهمی در مدیریت منابع آب دارد.

سورگوم دارای **سیستم ریشه‌ای افشان** بسیار وسیعی است که قابلیت نفوذ به حجم زیادی از خاک را دارد و در نتیجه، می‌تواند **رطوبت بیشتری** را جذب کند.

نیاز آبی سورگوم در مقایسه با سایر غلات، به طور قابل توجهی کمتر است. به عنوان مثال، برای تولید یک کیلوگرم ماده خشک، تنها به 332 لیتر آب نیاز دارد، در حالی که این مقدار برای ذرت 368 لیتر، جو 434 لیتر و گندم 514 لیتر است.

این گیاه به دلیل ظرفیت بالا در تولید دانه در شرایط رطوبت کم و درجه حرارت بالا، لقب **"شتر گیاهان زراعی جهان"** را به خود اختصاص داده است.

سورگوم مکانیسم‌های دفاعی فعالی در برابر خشکی دارد؛ از جمله پیچش برگ‌ها حول محور رگبرگ اصلی برای تشکیل لوله‌ای بسته و کاهش تعرق، و همچنین افزایش میزان **موم روی برگ‌ها و ساقه‌ها** که منجر به انعکاس نور خورشید و خنک‌سازی برگ می‌شود.

این گیاه همچنین تحمل خوبی در برابر **شوری آب و خاک**، مسمومیت آلومینیوم و رطوبت بیش از حد (به جز در مراحل اولیه رشد) دارد. برخلاف ذرت که در غرقابی از بین می‌رود، سورگوم می‌تواند در شرایط غرقابی رشد خود را ادامه دهد.

شرایط دمایی بهینه برای کشت سورگوم بین 21 تا 32 درجه سانتی‌گراد در طول دوره رشد است. حداقل دمای مورد نیاز برای جوانه زنی 11-12 درجه سانتی‌گراد است و در صورت قرارگیری طولانی مدت در دمای کمتر از 7 درجه سانتی‌گراد از بین می‌رود.

سورگوم به عنوان یک گیاه **روز کوتاه** شناخته می‌شود، اگرچه واکنش آن به طول روز وابسته به تیپ ژنتیکی است (طول روز ایده‌آل 10 ساعت گزارش شده است).

این محصول در خاک‌هایی با بافت متوسط، زهکش خوب و حاصلخیزی مناسب عملکرد بالایی دارد، اما به خوبی می‌تواند در خاک‌های **شور و قلیایی با pH حدود 8 تا 9** نیز محصول قابل قبولی تولید کند.

4. دسته‌بندی سورگوم بر اساس نوع مصرف

سورگوم‌ها را می‌توان بر اساس کاربرد نهایی محصول، به پنج دسته اصلی تقسیم‌بندی کرد که هر کدام خصوصیات زراعی و شیمیایی متمایزی دارند.

**1. ذرت خوشه‌ای دانه‌ای (Grain Sorghum):** دانه این نوع برای مصرف مستقیم انسان، دام و طیور استفاده می‌شود. عملکرد این نوع در ایران بین 2 تا 11 تن در هکتار متغیر است.

**2. ذرت خوشه‌ای علوفه‌ای (Grass Sorghum):** این گونه که با نام «سرگو» نیز شناخته می‌شود، دارای ساقه‌های بلند، آبدار و شیرین است و به صورت علوفه تر، خشک یا برای تهیه سیلو مورد استفاده قرار می‌گیرد.

**3. ذرت خوشه‌ای شیرین یا قندی (Sweet Sorghum):** ساقه‌های این گونه حاوی مقادیر قابل توجهی مواد قندی است که می‌توان از شیره آن شربت تولید کرد. این گونه عملکرد علوفه‌ای بالاتری نسبت به نوع دانه‌ای دارد و برای تولید علوفه سبز و سیلو کشت می‌شود.

**4. ذرت خوشه‌ای جارویی (Broom Sorghum):** به دلیل داشتن خوشه‌های بزرگ، برجسته و انشعابات طویل، به طور سنتی برای ساخت **جارو** به کار می‌رود.

**5. ذرت خوشه‌ای مومی (Waxy Sorghum):** ویژگی اصلی این نوع، وجود موم در اندوسپرم دانه است که آن را برای استفاده در **صنایع تولید چسب** مناسب می‌سازد.

گونه دیگری نیز وجود دارد که در آفریقا برای تهیه غذای کوس‌کوس استفاده می‌شود و همچنین ذرت خوشه‌ای شیرین برای تولید قند، الکل و ملاس مورد توجه است.

ذرت خوشه‌ای شیرین مزیت‌هایی در کمپوت‌سازی دارد، زیرا شربت تولید شده از آن به راحتی بلورین (شکرک) نمی‌شود. هرچند کشت آن ساده‌تر از نیشکر و چغندر قند است، اما استحصال قند از آن هزینه‌برتر است.

5. ترکیبات شیمیایی و ارزش غذایی دانه

ارزش تغذیه‌ای دانه سورگوم در مقایسه با سایر غلات حائز اهمیت است. این دانه در مقایسه با برنج و گندم، **کلسیم بیشتری** دارد و همچنین منبع خوبی از **آهن و فیبر** است.

میزان پروتئین در ارقام مختلف سورگوم بین 8 تا 16 درصد متغیر است، که ارقام تجاری معمولاً حاوی **10 تا 13 درصد پروتئین** هستند.

مقادیر **لیزین، میتونین، فیبر خام، خاکستر و فسفر** در سورگوم به طور متوسط مشابه ارقام ذرت گزارش شده است.

یکی از ملاحظات تغذیه‌ای در سورگوم، وجود ماده‌ای به نام **تانن** در دانه است. زمانی که میزان تانن کمتر از دو درصد باشد، این ماده به عنوان یک عامل مثبت در تغذیه دام عمل می‌کند.

در ارقام موجود در ایران، میزان تانن معمولاً کمتر از یک درصد است. تانن در تغذیه نشخوارکنندگان باعث **جذب بهتر پروتئین و نشاسته خوراک** شده و به عنوان یک آنتی‌اکسیدان و آنتی‌بیوتیک طبیعی عمل می‌کند که می‌تواند از عارضه اسیدوز پیشگیری کند.

استفاده از سورگوم دانه‌ای در جیره ماکیان (تا 50 درصد خوراک) در مرغ‌های گوشتی موجب بهبود کیفیت گوشت و کاهش چربی محوطه بطنی می‌شود.

در مورد سورگوم علوفه‌ای، میزان پروتئین آن بسته به رقم، از **9 تا 18 درصد** متغیر است که نشان‌دهنده پتانسیل بالا برای تولید علوفه با کیفیت است.

6. ملاحظات کشت، داشت و برداشت

آماده‌سازی بستر کاشت شامل شخم عمیق، دیسک سنگین برای اضافه کردن کودهای فسفر و پتاس (بر اساس آزمون خاک)، و سپس تسطیح و کرت‌بندی یا ایجاد شیار است.

عمق مناسب کاشت برای خاک‌های سبک 2 تا 4 سانتی‌متر و برای خاک‌های فشرده و سنگین 5 تا 6 سانتی‌متر تعیین می‌شود.

تراکم کشت برای **سورگوم دانه‌ای** با فاصله ردیف 45 سانتی‌متر و فاصله بوته 6 سانتی‌متر روی ردیف است. این فواصل در **سورگوم علوفه‌ای** که برداشت با چاپر انجام می‌شود، به ترتیب 70 سانتی‌متر و 3 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود.

مدیریت آبیاری در مراحل اولیه استقرار گیاه (7 تا 8 روز فاصله) حیاتی است تا سبز شدن یکنواخت حاصل شود. پس از استقرار، فواصل آبیاری بسته به اقلیم، افزایش می‌یابد. به طور کلی، سورگوم **35 تا 40 درصد کمتر از ذرت آب مصرف می‌کند**.

بالاترین جذب ازت در دوره رشد سریع، یعنی 25 تا 35 روز پس از ظهور گیاهچه رخ می‌دهد. کوددهی ازت باید در سه مرحله قبل از کاشت، مرحله 5 برگی و در مرحله شروع آبستنی (برای سورگوم دانه‌ای) اعمال شود.

جذب فسفر در سورگوم از روزهای اول شروع شده و حدود 50 درصد کل فسفر مورد نیاز تا زمان ظهور خوشه جذب می‌شود. الگوی جذب پتاسیم در طول دوره رشد یکنواخت‌تر است.

برای کنترل علف‌های هرز، می‌توان از علف‌کش‌های رایج ذرت مانند **آترازین** (قبل از کاشت و قبل/بعد از ظهور گیاهچه) و همچنین **توفوردی** (هنگامی که سورگوم حدود 20 سانتی‌متر ارتفاع دارد) برای کنترل پهن‌برگ‌ها استفاده نمود.

زمان برداشت بستگی به نوع مصرف دارد. برای چرای مستقیم، معمولاً زمانی که ارتفاع بوته به یک متر می‌رسد اقدام می‌شود. برای علوفه تر و خشک، برداشت در ارتفاع 150 سانتی‌متری یا ابتدای ظهور خوشه انجام می‌گیرد.

در سورگوم‌های سیلویی، برداشت با ماشین چاپر در انتهای مرحله خمیری نرم دانه انجام می‌شود. نکته قابل توجه این است که هنگام رسیدن دانه، ساقه و برگ هنوز سبز و آبدار هستند و می‌توانند به عنوان علوفه مورد استفاده قرار گیرند.

برخی کشاورزان در ایران بقایای سورگوم پس از برداشت دانه را به عنوان علوفه استفاده می‌کنند، در حالی که در کشورهای پیشرفته، این بقایا خرد شده و به خاک بازگردانده می‌شوند تا کیفیت خاک بهبود یافته و از فرسایش جلوگیری شود.

7. جدول مقایسه‌ای: تفاوت‌ها و شباهت‌ها

در نهایت، سورگوم به عنوان یک محصول استراتژیک، چه در بخش دانه برای مصارف صنعتی (نشاسته، الکل سازی) و خوراک دام و چه در بخش علوفه‌ای برای تأمین خوراک در شرایط تنش، نقشی حیاتی در پایداری کشاورزی ایفا می‌کند.

توجه به تفاوت‌های ظاهری این گیاه با هم‌خانواده‌هایش، به خصوص ذرت و ارزن، در فرآیندهای جمع‌آوری آمار و برنامه‌ریزی‌های ملی بسیار ضروری است.

کاربرد بقایای ساقه و برگ‌ها پس از برداشت دانه، فرصتی مغتنم برای بهبود حاصلخیزی خاک و جلوگیری از فرسایش‌های بادی و آبی است که نشان‌دهنده پتانسیل بالای این گیاه در کشاورزی پایدار است.

بررسی نیازهای غذایی این گیاه، به ویژه در مورد جذب فسفر در مراحل اولیه رشد، راهنمای مهمی برای مدیریت کوددهی بهینه در مزارع سورگوم خواهد بود.

مقاومت ذاتی سورگوم در برابر تنش‌های محیطی، آن را به عنوان یک گزینه ایمن برای کشت در مناطق با اقلیم متغیر و نامطمئن مطرح می‌سازد.

تنوع گونه‌ای سورگوم، امکان کشت آن را برای اهداف مختلف از تولید قند تا علوفه با پروتئین بالا، فراهم کرده است.

شناخت بهتر مشخصات فیزیولوژیک، مانند طول روز مناسب، می‌تواند در زمان‌بندی دقیق کاشت و برداشت برای دستیابی به حداکثر عملکرد مؤثر باشد.

مصرف سورگوم در خوراک دام، به دلیل بهبود صفات کیفی گوشت و افزایش تولید شیر در دام‌های نشخوارکننده، توجیه اقتصادی و تغذیه‌ای قوی دارد.

مقادیر پروتئینی تا 18 درصد در ارقام علوفه‌ای، این محصول را به یک منبع علوفه‌ای با کیفیت بالا تبدیل می‌کند.

بهینه‌سازی روش‌های برداشت مکانیکی و استفاده از ماشین‌آلات مناسب، به خصوص برای ارقام سیلویی، نقش مهمی در افزایش بهره‌وری نهایی دارد.

تفاوت در محل قرارگیری رنگریزه‌ها (در مقایسه با سایر غلات) یکی از تفاوت‌های ساختاری مهم است که بر ارزش بیولوژیکی و سلامت آن تأثیر می‌گذارد.

استفاده از سورگوم به عنوان جایگزین بخشی از خوراک ذرت در جیره‌های طیور، یک استراتژی مؤثر برای کاهش هزینه‌های نهاده است.

در مناطق با محدودیت شدید منابع آبی، کشت سورگوم یک راهبرد اضطراری و در عین حال پربازده محسوب می‌شود.

مدیریت عناصر غذایی، به ویژه پتاسیم که جذب یکنواختی دارد، باید متناسب با دوره رشد گیاه تنظیم شود.

پایداری زراعی سورگوم در برابر تنش‌های خشکی، آن را به یکی از غلات آینده‌نگر تبدیل کرده است.

تنوع گونه‌ای، امکان استفاده از این گیاه را در چرخه‌های مختلف زراعی فراهم می‌آورد.

اصلاح نژاد ارقام موجود در ایران برای کاهش میزان تانن می‌تواند ارزش خوراک دام آن را به مراتب افزایش دهد.

تحقیقات نشان داده است که سورگوم در مقایسه با بسیاری از غلات، کارایی مصرف آب بالاتری دارد.

استفاده از روش‌های دقیق آماربرداری برای مجزا کردن کشت سورگوم از ذرت و ارزن، نیاز به توجه کارشناسان دارد.

بهره‌گیری از پتانسیل سورگوم برای تولید شربت‌های قندی که شکرک نمی‌زنند، کاربردهای نوینی در صنایع غذایی ایجاد می‌کند.

در نهایت، سورگوم نه تنها یک محصول غذایی با سابقه است، بلکه به دلیل ویژگی‌های سازگاری، یک دارایی استراتژیک برای **تأمین امنیت غذایی** در شرایط سخت اقلیمی به شمار می‌آید.