چکیده: در این مقاله، مفهوم و کاربردهای کود کلات آهن بررسی شده است. ابتدا ماهیت کلات و سازوکار حفظ آهن در دسترس گیاه توضیح داده میشود، سپس انواع متداول کلات (EDTA, DTPA, EDDHA و هیومیک-آهن) مقایسه شده و راهنمای عملی مصرف شامل زمان، روشها (محلولپاشی، کودآبیاری، کود خاکی)، دوزهای متداول و نکات سازگاری و ذخیرهسازی ارائه میگردد. هدف ارائه یک مرجع کاربردی برای کشاورزان و متخصصان تغذیه گیاهی است تا با انتخاب صحیح و مصرف علمی، عملکرد و کیفیت محصول را افزایش دهند.
- مقدمه و ضرورت استفاده از کلات آهن
- کلات آهن چیست؟
- سازوکار عمل کلاتها
- انواع کلاتهای مرسوم و ویژگیهای آنها
- مقایسه انواع کلات (جدول)
- مزایا و محدودیتهای کلات آهن
- علائم کمبود آهن در گیاهان
- روشهای کاربرد (عمومی)
- محلولپاشی برگی: دستورالعمل و دوز
- کودآبیاری (فرتیگیشن): دستورالعمل و دوز
- مصرف خاکی و چالکود
- تداخلها و نکات ترکیبپذیری
- نگهداری و پایداری محصول
- چگونه کلات مناسب انتخاب کنیم؟
- پرسشهای متداول
- نتیجهگیری و توصیههای نهایی
مقدمه و ضرورت استفاده از کلات آهن
آهن یکی از ریزمغذیهای اساسی برای گیاهان است که در سنتز کلروفیل، فعالیت آنزیمی و رونق رشد نقش دارد؛ با این حال، در بسیاری از خاکهای نواحی مدیترانهای و ایران که اغلب آهکی و قلیایی هستند، آهن هرچند فراوان در خاک وجود دارد اما به صورت نامحلول و غیرقابل جذب قرار میگیرد.
به همین دلیل، استفاده از شکلهای پایدار شده آهن یا همان کلاتهای آهن راهبردی مؤثر برای تأمین آهن در دسترس ریشه و برگ گیاه میباشد و میتواند کلروز میانرگبرگی را در گیاهان باغی، زراعی و زینتی برطرف کند.
کلات آهن چیست؟
«کلات» از واژه لاتین chele به معنی «پنجه» گرفته شده و مفهوم آن در کشاورزی این است که یک لیگاند آلی یون آهن را احاطه کرده و مانع واکنش آن با یونهای آزاد خاک میشود؛ در نتیجه یون آهن در فرم قابل دسترس برای گیاه باقی میماند.
انواع مختلف لیگاندها شامل EDTA، DTPA، EDDHA و همچنین ترکیبات طبیعی مانند هیومیک اسید هستند که هر یک پایداری متفاوتی در محدودههای pH خاک دارند.
سازوکار عمل کلاتها
کلاتکننده با پیچیدن دور یون فلزی، آن را از تحریک اکسیداسیون و رسوبزدگی محافظت میکند؛ این امر به ویژه در خاکهای قلیایی که یون آهن سریعاً به Fe3+ و هیدروکسیدهای نامحلول تبدیل میشود، اهمیت دارد.
کلاتها علاوه بر محافظت، امکان حرکت محلول آهن در ناحیه ریشه و عبور از مومی برگ را فراهم کرده و در محلولپاشی برگی میتوانند سریعاً جذب شوند و علائم کلروز را تسکین دهند.
انواع کلاتهای مرسوم و ویژگیهای آنها
متداولترین کلاتها در کشاورزی شامل EDTA، DTPA و EDDHA هستند؛ همچنین محصولاتی وجود دارند که آهن را با هیومیک اسید یا اسیدهای آمینه ترکیب کردهاند و ویژگیهای اضافی زیستفعال یا بهبود ساختار خاک ارائه میدهند.
EDTA نسبتاً ارزان است اما در pHهای بالاتر از حدود 6.5 تا 7 پایداری خود را از دست میدهد؛ DTPA پایداری بیشتری تا حدود pH 7–7.5 دارد؛ EDDHA یا سکوسترین پایدارترین بوده و در خاکهای قلیایی تا pH حدود 10–11 عملکرد دارد.
مقایسه انواع کلات (جدول)
| نوع کلات | حداکثر پایداری تقریبی در pH | روش مصرف رایج | مزایا | معایب |
| EDTA | ~1.5–6.5 | محلولپاشی برگی؛ در خاک اسیدی | ارزان، در خاکهای اسیدی مؤثر | در خاکهای قلیایی ناپایدار |
| DTPA | ~1.5–7.5 | محلولپاشی و بعضاً خاکی در خاکهای خنثی | پایداری متوسط، مقرونبهصرفه | در pH بالا کارایی کم |
| EDDHA (سکوسترین) | ~3–10+ | مصرف خاکی و برگی در خاکهای آهکی | پایدار در محدوده وسیع pH، مؤثر در خاکهای آهکی | گرانتر از سایر انواع |
| هیومیک-آهن | پایداری متغیر (ترکیبی) | محلولپاشی و کودآبیاری | بهبود ساختار خاک و فعالیت میکروبی | قدرت کلاتهکنندگی کمتر نسبت به EDDHA در pH بسیار بالا |
این جدول به انتخاب عملی کمک میکند؛ برای خاکهای قلیایی گزینه EDDHA یا ترکیبات هیومیک-آهن پیشنهاد میشود و در خاکهای اسیدی EDTA میتواند اقتصادیتر باشد.
برای تعیین نوع کلات مناسب، ابتدا آنالیز خاک و pH دقیق انجام دهید؛ انتخاب نامناسب میتواند منجر به هزینه اضافی و عدم پاسخدهی گیاه گردد.
مزایا و محدودیتهای کلات آهن
مزایای کلیدی کلات آهن شامل افزایش مدت زمان دسترسی آهن، کاهش دفعات مصرف، پاسخ سریع در محلولپاشی و جلوگیری از رسوب آهن در خاکهای قلیایی است.
محدودیتها شامل هزینه بالاتر برخی انواع (به ویژه EDDHA)، احتمال تداخلهای شیمیایی در مخزن و نیاز به رعایت دوز مناسب است؛ مصرف بیش از حد ممکن است جذب سایر عناصر مانند روی یا منگنز را مختل کند.
علائم کمبود آهن در گیاهان
شناختهشدهترین علامت کمبود آهن، کلروز میانرگبرگی برگهای جوان است؛ یعنی زردی بخش بین رگبرگها در حالی که رگبرگها هنوز سبز باقی میمانند.
علائم دیگر ممکن است شامل رشد کند، ریزش یا کوچکماندن برگها و کاهش کیفیت میوه یا گل باشد. توجه کنید که دلایل زردی میتواند متعدد باشد؛ لذا تشخیص از طریق آنالیز خاک و برگ توصیه میشود.
روشهای کاربرد (عمومی)
سه روش اصلی کاربرد کلات آهن عبارتاند از: محلولپاشی برگی برای پاسخ سریع، کودآبیاری (فرتیگیشن) برای توزیع یکنواخت و مصرف خاکی/چالکود برای مصارف طولانیمدت در صورت استفاده از کلاتهای پایدار مانند EDDHA.
انتخاب روش بستگی به شدت کمبود، نوع محصول، سیستم آبیاری و نوع کلات دارد. در خاکهای بسیار آهکی، مصرف خاکی مناسب تنها با کلاتهای خیلی پایدار انجامپذیر است.
محلولپاشی برگی
محلولپاشی برگی یک راه سریع برای درمان کلروز است؛ دوز متداول در منابع فنی بین 1 تا 2 در ‰ (یعنی 1–2 کیلوگرم در 1000 لیتر آب) ذکر شده است، و بهترین زمان اوایل صبح یا غروب در شرایط باد کم و دمای کمتر از 25°C است.
محلولپاشی برگی اثر سریع دارد اما معمولاً موقت است؛ برای رفع ریشهای مشکل و پیشگیری در سالهای بعد، اصلاح خاک یا فرتیگیشن با کلات مناسب نیز لازم است.
کودآبیاری (فرتیگیشن)
در سیستمهای تحت فشار، کلاتهای پودری کاملاً محلول و مناسباند. مقادیر پیشنهادی عمومی برای مزارع زراعی و صیفیجات بین 5 تا 8 کیلوگرم در هکتار و برای درختان بالغ حدود 30 تا 50 گرم بهازای هر درخت گزارش شده که باید براساس آنالیز خاک و نیاز محصول تنظیم گردد.
مصرف خاکی و چالکود
برای مصرف خاکی و چالکود در خاکهای آهکی بهتر است از کلاتهای قوی مانند EDDHA استفاده شود؛ برخی محصولات پودری غنیشده نیز برای تزریق در ناحیه ریشه طراحی شدهاند، اما در pH بالای 8 تأکید بر استفاده از فرمهای مخصوص خاک وجود دارد.
در درختان میوه، کاربرد ترکیبی: یک نوبت کودآبیاری در بهار و محلولپاشی در زمانهایی که کلروز مشاهده میشود، میتواند بهترین نتیجه را ارائه دهد.
تداخلها و نکات ترکیبپذیری
از مخلوط مستقیم کلات آهن با محلولهای غنی از کلسیم (مانند نیترات کلسیم) و فسفاتهای متمرکز باید پرهیز شود، زیرا این ترکیبات میتوانند تثبیت یا آزادسازی یونها را تحت تأثیر قرار دهند و موجب رسوب شوند.
توصیه میشود پیش از اختلاط در تانک اصلی، سازگاری (jar test) در حجم کوچک آزمایش شود. برخی تولیدکنندگان همچنین توصیه میکنند در صورت استفاده از اورهفسفات یا کودهای فسفاته، ابتدا اختلاط در حجم کم بررسی گردد.
نگهداری و پایداری محصول
فرمهای پودری به دلیل نبود آب دارای پایداری و انبارداری طولانیتر هستند؛ اما باید در مکان خشک، خنک و دور از نور مستقیم آفتاب نگهداری شوند تا خاصیت انحلال و کلاتکنندگی خود را از دست ندهند.
بستهبندیهای سالم و دور از رطوبت از چسبیدن و کلوخهشدن جلوگیری میکند. علاوه بر این، تاریخ تولید و دستورالعمل تولیدکننده برای نگهداری باید رعایت شود.
چگونه کلات مناسب انتخاب کنیم؟
گام اول، انجام آنالیز خاک و برگ و تعیین pH است؛ سپس براساس pH و نوع محصول انتخاب کنید: در خاکهای آهکی EDDHA یا هیومیک-آهن و در خاکهای اسیدی EDTA یا DTPA میتوانند مناسب باشند.
نکته دیگر بررسی هزینه-فایده است؛ اگر اصلاح بلندمدت خاک بهصرفه نیست، محلولپاشیهای منظم با دوز مناسب میتواند راهی مؤثر و اقتصادی باشد.
پرسشهای متداول
آیا همه گیاهان به کلات آهن نیاز دارند؟ خیر؛ گیاهانی که حساس به کلروز هستند یا در خاکهای آهکی کشت میشوند بیشتر نیاز خواهند داشت، در حالی که در خاکهای اسیدی معمولاً آهن بهصورت طبیعی در دسترس است.
آیا مصرف زیاد کلات آهن خطرناک است؟ مصرف بیش از نیاز میتواند باعث «فیتوتوکسیسیتی» و اختلال در جذب عناصر دیگر شود؛ بنابراین رعایت دوز و فاصلههای زمانی توصیهشده ضروری است.
آیا میتوان کلات آهن را با هیومیک اسید یا اسیدهای آمینه ترکیب کرد؟ بسیاری از محصولات فرمولهشده ترکیبی موجود است و ترکیب کلات آهن با هیومیک اسید اغلب مزایای ساختاری خاک و افزایش فعالیت میکروبی را به همراه دارد؛ با این حال در مخزن اختلاط باید سازگاری بررسی شود.
نتیجهگیری و توصیههای نهایی
کلات آهن یک ابزار فنی و اثربخش برای مدیریت کمبود آهن است که در صورت انتخاب صحیح نوع کلات و روش مصرف، میتواند موجب افزایش سبزینگی، بهبود عملکرد فتوسنتز و افزایش کیفیت محصول گردد.
اقدامات عملی پیشنهادی: 1) انجام آنالیز خاک و برگ قبل از تصمیمگیری؛ 2) استفاده از EDDHA یا ترکیبات هیومیک-آهن در خاکهای آهکی؛ 3) بهرهگیری از محلولپاشی برای پاسخهای سریع و فرتیگیشن برای تغذیه پیوسته؛ 4) رعایت نکات ترکیبپذیری و نگهداری صحیح محصول.
با رعایت این اصول و تطبیق توصیهها با شرایط محلی (نوع محصول، سیستم آبیاری، شرایط اقلیمی و آنالیز خاک)، میتوان هزینههای کوددهی را بهینه و بازدهی را افزایش داد.
در حال
جستجو...
