بذر گلرنگ

مشخصات گیاه‌شناسی گلرنگ

گلرنگ با نام علمی Carthamus tinctorius L. متعلق به تیره **Asteraceae** (تیره کاسنی) است و در فارسی با نام‌هایی نظیر کاجیره، کافشه و گل خشت نیز شناخته می‌شود.

این گیاه یکساله (و در برخی موارد دو ساله) دارای ساختار ریشه‌ای قدرتمندی است؛ ریشه اصلی آن قوی بوده و می‌تواند تا عمق **2 تا 3 متری** در خاک نفوذ کند که این ویژگی، توانایی گیاه را برای جذب رطوبت از اعماق افزایش می‌دهد.

ساقه گلرنگ محکم، استوانه‌ای و دارای شیارهای طولی به رنگ خاکستری است و ارتفاع آن معمولاً بین 30 تا 60 سانتی‌متر یا بیشتر متغیر است. اولین برگ‌ها در طول دوره **روزت** در قاعده ساقه ظاهر می‌شوند.

برگ‌ها پهن، دندانه‌دار و بدون دمبرگ هستند و دندانه‌های کناری آن‌ها اغلب به خارهای ظریف و نوک تیز ختم می‌شوند. در سطح تحتانی برگ، شبکه رگبرگ‌ها کاملاً برجسته است که یکی از وجوه تمایز این گیاه محسوب می‌شود.

گل آذین گلرنگ از نوع کلاپرک است. هر گیاه غوزه‌های متعددی تولید می‌کند که هر غوزه شامل 20 تا 50 گل لوله‌ای شکل است. رنگ گل‌ها در ابتدا **زرد مایل به قرمز** است و به تدریج به زرد نارنجی تغییر می‌یابد.

میوه گیاه به صورت **فندقه**، سفید رنگ و دارای دسته‌ای تار نازک در قسمت انتهایی است. این دانه دارای پوشش ضخیمی بوده و شکل آن چهار وجهی است. دانه‌ها ممکن است واجد یا فاقد پاپوس (رشته‌های باریک کرک مانند) باشند.

ماده مؤثره گیاه (که برای استخراج رنگ و مصارف دارویی استفاده می‌شود) در گلچه‌های لوله‌ای متمرکز است. این گلچه‌ها هنگامی که کاملاً باز شده و به رنگ قرمز درآمده‌اند، حداکثر مقدار ماده مؤثر را دارا می‌باشند.

نیازهای اکولوژیکی و شرایط محیطی بهینه

گلرنگ به طور کلی گیاهی **بلند روز** محسوب می‌شود، اما گزارش شده که طول روز کوتاه می‌تواند مرحله روزت را طولانی‌تر کند. برای شروع **گلدهی**، نیاز به حدود 14 ساعت روشنایی روز دارد.

مقاومت این گیاه نسبت به شرایط محیطی قابل توجه است؛ گلرنگ مقاوم به خشکی، گرما و سرما (در مراحل خاصی از رشد) است و می‌تواند دماهای حدود 40 درجه سانتی‌گراد را در صورت وجود رطوبت کافی تحمل کند.

بذور گلرنگ در دمای 8 تا 10 درجه سانتی‌گراد شروع به رویش می‌کنند، اما **دمای مطلوب برای جوانه زنی 18 تا 20 درجه سانتی‌گراد** است.

حساسیت به سرما در مراحل اولیه رشد گیاهچه کمتر است؛ در دمای نزدیک به صفر درجه سانتی‌گراد زنده می‌ماند اما رشد آن بسیار کند شده و تنها رشد رویشی خواهد داشت. با این حال، گیاه در دمای **2- درجه سانتی‌گراد دچار سرمازدگی شدید و خشک شدن** می‌شود.

از نظر نیاز نوری، گلرنگ نیازمند **تابش نور مناسب** در طول دوره رویش است. این گیاه به آبیاری بیش از حد و به ویژه **آب ایستادگی و کمبود تهویه خاک** حساس بوده و در مراحل رشد رویشی، آبیاری بیش از حد باعث تأخیر در رسیدگی و نارس شدن دانه‌ها می‌شود.

گلرنگ در مرحله گلدهی به دماهای بالا، خشکی شدید، بارندگی، رطوبت بالا و شوری حساسیت بیشتری نشان می‌دهد که هر یک می‌توانند عملکرد نهایی را کاهش دهند.

مناطق مناسب کشت، مناطقی با عرض جغرافیایی 20 درجه جنوبی تا 40 درجه شمالی هستند که شرایط اقلیمی متعادلی را فراهم می‌کنند.

آماده‌سازی خاک و مراحل کاشت

انتخاب خاک مناسب یکی از عوامل کلیدی در زراعت موفق گلرنگ است. اگرچه این گیاه در هر نوع خاکی رشد می‌کند، اما **خاک‌های عمیق، دارای بافت متوسط و اسیدیته نزدیک به خنثی** را ترجیح می‌دهد.

خاک‌هایی که آب را به مدت طولانی در خود نگه می‌دارند یا فاقد مواد غذایی کافی هستند، برای کشت گلرنگ مناسب نیستند. همچنین، برای رشد مطلوب ریشه، شخم زدن با ابزارهایی مانند **گاواهن قلمی و زیرشکن** در مناطقی با خاک فیزیکی نامناسب توصیه می‌شود تا لایه‌های نفوذناپذیر شکسته شوند.

عملیات آماده‌سازی خاک به طور معمول از اوایل پاییز، پس از برداشت محصول قبلی آغاز می‌شود. این مرحله شامل شخم‌زنی و اضافه کردن کودهای پایه شامل ازت (35 تا 40 کیلوگرم در هکتار)، اکسید فسفر (40 تا 60 کیلوگرم در هکتار) و اکسید پتاس (50 تا 70 کیلوگرم در هکتار) است.

پس از افزودن کودها، با دیسکی مناسب، کلوخه‌ها خرد شده و بقایای علف‌های هرز از بین برده می‌شوند. بهتر است در نزدیکی زمان کشت، مقدار کمی ازت (حدود 20 تا 25 کیلوگرم در هکتار) به خاک‌های فاقد ازت اضافه شود.

بستر کاشت باید در اواخر زمستان تسطیح شده و برای کشت آماده گردد. بذرها نیازمند بستری بدون کلوخ و با رطوبت کافی برای جوانه زنی هستند.

زمان و فواصل کاشت

زمان کاشت گلرنگ به شدت وابسته به **شرایط اقلیمی منطقه** است و به دو صورت پاییزه و بهاره انجام می‌گیرد.

• کشت پاییزه: در مناطق گرم، زمان مناسب نیمه دوم آذر ماه تا اواخر مهر ماه است. در مناطق گرمسیر، مهر تا آبان مناسب می‌باشد.
• کشت بهاره: در مناطق معتدل سرد، زمان کشت از اواخر اسفند تا اوایل فروردین (یا حداکثر تا 15 فروردین) است.

از نظر تناوب زراعی، کشت گلرنگ نباید بیش از دو سال متوالی در یک زمین تکرار شود، زیرا به بیماری‌های خاکزی حساس است. تناوب با گیاهانی نظیر هویج، شبدر، ذرت، یونجه یا حبوبات توصیه می‌شود و از تناوب با گیاهان حساس به بیماری بوته میری اجتناب گردد.

میزان بذر مصرفی در کشت پاییزه حدود 18 تا 25 کیلوگرم در هکتار و در کشت بهاره بین 25 تا 30 کیلوگرم در هکتار است.

فواصل کشت مکانیزه در کشت پاییزه معمولاً فاصله ردیف 40 تا 50 سانتی‌متر و فاصله بوته روی ردیف 5 تا 20 سانتی‌متر است. برای کشت بهاره در برخی منابع، فاصله ردیف 30 تا 45 سانتی‌متر و فاصله بوته‌ها 5 سانتی‌متر ذکر شده است.

تراکم نهایی بوته بسته به شرایط متغیر است و معمولاً بین 150 تا 400 هزار بوته در هکتار ارزیابی می‌شود.

**عمق کاشت** گلرنگ بین 3 تا 6 سانتی‌متر متغیر است؛ در خاک‌های سبک شنی عمق بیشتر (4 تا 6 سانتی‌متر) و در خاک‌های سنگین عمق کمتر (3 تا 4 سانتی‌متر) مناسب است. لازم است بذرها در سطح خاک قرار نگیرند تا طعمه پرندگان نشوند.

بلافاصله پس از کاشت، آبیاری مناسب انجام می‌شود.

مراحل داشت، آبیاری و تغذیه

بذرها در شرایط مناسب پس از 6 تا 8 روز (و گاهی تا سه هفته) جوانه زده و ظاهر می‌شوند. در این مرحله، گیاه وارد فاز رشد بطئی (مرحله روزت) می‌شود.

چنانچه پس از بارندگی سطح خاک سله ببندد، باید عملیات **سله‌شکنی** با استفاده از کولتیواتور یا چنگک گردان انجام شود. این عملیات که برای بهبود تهویه خاک حیاتی است، باید 1 تا 2 بار انجام شود؛ یک بار در مرحله 4 تا 5 برگی و بار دیگر قبل از بسته شدن فواصل ردیف‌ها توسط شاخ و برگ گیاه.

اگر تراکم بوته‌ها در ردیف کاشت زیاد باشد، باید عملیات **تنک کردن** انجام شود. تراکم کم باعث رشد رویشی بیش از حد و کاهش رشد زایشی (تعداد گل‌ها) و در نتیجه کاهش عملکرد می‌شود.

مدیریت آبیاری

نیاز آبی گلرنگ به تاریخ کشت، نوع رقم و شرایط خاک بستگی دارد. بطور کلی، یک بار آبیاری سنگین قبل از کاشت توصیه می‌شود.

آبیاری‌های پس از استقرار تا شروع ساقه‌دهی باید زمانی انجام شود که حدود 65 تا 70 درصد رطوبت قابل استفاده از عمق 20 تا 30 سانتی‌متری خاک‌های نیمه سبک مصرف شده باشد.

بطور کلی، حدود **هفت نوبت آبیاری** در مراحل کاشت، جوانه زنی، رشد سریع ساقه، غنچه‌دهی، گلدهی (دو مرحله) و دانه‌بندی ضروری است که این تعداد می‌تواند تا ده نوبت نیز افزایش یابد.

زمان آخرین آبیاری اهمیت زیادی دارد؛ آبیاری دیرهنگام منجر به دانه‌بندی نامناسب و پوک شدن دانه‌ها خواهد شد. گلرنگ در کشت دیم نیز امکان‌پذیر است، به شرطی که بارش سالانه حداقل 300 میلی‌متر باشد، اما کمبود آب در دوره ساقه دهی تا گلدهی باعث کاهش شدید عملکرد می‌شود.

مدیریت تغذیه (کوددهی)

مقدار مصرف کود به عملکرد مورد انتظار و وضعیت خاک بستگی دارد. گلرنگ در طول دوره رشد رویشی به کود **ازته** نیاز دارد.

در کشت بدون آبیاری، نیاز تقریبی به ازت 45 تا 75 کیلوگرم در هکتار است، اما این مقدار در کشت آبی تا 150 کیلوگرم در هکتار افزایش می‌یابد. باید توجه داشت که تماس بذر با کودهای ازته سطح سبز را به شدت کاهش می‌دهد.

پاسخ گلرنگ به فسفر و پتاسیم ضعیف‌تر است. تولید هر تن دانه حدود 6 تا 10 کیلوگرم فسفر از خاک خارج می‌کند. به دلیل توانایی ریشه‌ها در جذب فسفر از اعماق، مصرف مقدار کمی فسفر (15 تا 30 کیلوگرم) به صورت نواری در زمان کاشت برای رشد اولیه بسیار مؤثر است.

برخی منابع برای کشت پاییزه مصرف 120 کیلوگرم اوره و 50 کیلوگرم فسفات آمونیوم و برای کشت بهاره 80 کیلوگرم اوره و 40 کیلوگرم فسفات آمونیوم را مناسب دانسته‌اند.

نقش پتاسیم در افزایش مواد مؤثره گلرنگ مهم است؛ لذا بهتر است در تناوب کشت با گیاهانی که پتاسیم خاک را کاهش می‌دهند، کشت نشود.

مدیریت علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها

گیاه گلرنگ در مراحل اولیه رشد، به ویژه پیش از ساقه‌دهی، به شدت به رقابت با **علف‌های هرز** حساس است. در کشت پاییزه، مبارزه با علف‌های هرز اهمیت بیشتری دارد.

برای کنترل علف‌های هرز باریک برگ و گندم ریز می‌توان از علف‌کش‌هایی مانند **گالانت سوپر** استفاده کرد. همچنین برای کنترل پهن برگ‌ها در مرحله 4 تا 6 برگی، می‌توان از علف‌کش‌هایی نظیر **فلوبالکس** (3.5 تا 4.5 لیتر در هکتار) و **مالون** (3 تا 3.5 کیلوگرم در هکتار) بهره برد.

آفات مهم گلرنگ

مهم‌ترین آفت گلرنگ، **مگس گلرنگ** است که لارو آن از برگ‌های نرم تغذیه کرده و سپس به دانه حمله می‌کند. بهترین راهکار برای مقابله با این آفت، **کشت زودهنگام** است به طوری که گیاه در زمان اوج فعالیت مگس (خرداد ماه) به مرحله قوزه دهی رسیده باشد.

سایر آفات شامل **کرم قوزه پنبه** که از جوانه‌ها تغذیه می‌کند، **سرخرطومی قوزه** که تخم‌ریزی در غنچه‌ها انجام داده و لارو آن از دانه تغذیه می‌کند، و همچنین **سوسک‌های گرده‌خوار** در زمان گلدهی هستند.

**شته سیاه** نیز با مکیدن شیره گیاهی باعث پیچیدگی برگ و ضعف عمومی گیاه می‌شود که با سموم سیستمیک قابل کنترل است.

بیماری‌های رایج

بیماری **بوته میری** با عامل قارچی Phytophthora Drechsleri از طریق خاک و بقایای گیاهی منتقل شده و کشنده است. رعایت تناوب زراعی و استفاده از روش‌های آبیاری غیر از نشتی برای مبارزه با آن ضروری است.

بیماری **زنگ گلرنگ** (عامل Puccinia Carthami) باعث خشک شدن برگ‌ها می‌شود و انتقال آن از طریق بقایای آلوده و دانه صورت می‌گیرد. ضدعفونی بذر و سوزاندن بقایای گیاهی توصیه می‌شود.

بیماری **لکه قهوه‌ای** (لکه برگی) نیز با ایجاد لکه‌های قهوه‌ای بر روی ساقه و برگ، سبب خشک شدن آن می‌شود و با استفاده از ارقام مقاوم و قارچ‌کش‌ها کنترل می‌گردد.

برداشت گل و دانه

زمان برداشت به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: برداشت گلچه و برداشت دانه.

برداشت **گلچه‌ها** برای استخراج رنگ زمانی آغاز می‌شود که گلچه‌های لوله‌ای کاملاً باز شده باشند (حدود سه روز پس از شروع گلدهی) و این فرآیند به مدت 1.5 تا 2 ماه ادامه می‌یابد.

گل‌های برداشت شده باید به سرعت خشک شوند؛ این کار ترجیحاً در **سایه** و یا در خشک‌کن‌های الکتریکی در دمای 50 تا 60 درجه سانتی‌گراد صورت می‌گیرد. خشک کردن در آفتاب مستقیم کیفیت و رنگ گل را کاهش می‌دهد.

عملکرد گل تازه حدود 600 تا 700 کیلوگرم در هکتار است که منجر به تولید 120 تا 150 کیلوگرم گل خشک می‌شود.

برداشت **دانه (بذر)** زمانی انجام می‌شود که برگ‌ها و غوزه‌ها قهوه‌ای شده باشند و تنها دیررس‌ترین غوزه‌ها مقداری سبزی داشته باشند. بهترین زمان برای کسب حداکثر روغن دانه، حدود 21 روز پس از گلدهی است.

برداشت مکانیزه با کمباین غلات پس از خشک شدن مناسب گیاه انجام می‌شود. رطوبت بذر در زمان برداشت باید در حدود **8 درصد** باشد؛ خشک شدن بیش از حد گیاه منجر به ریزش بذرها قبل از برداشت خواهد شد.

عملکرد بذر بسته به شرایط اقلیمی بین 1.1 تا 2.6 تن در هکتار متغیر است.

جدول مقایسه پارامترهای کشت

برای درک بهتر تفاوت‌ها در توصیه‌های مربوط به کشت بهاره و پاییزه گلرنگ، جدول زیر ارائه شده است: