چکیده: در این مقاله مروری جامع بر مفهوم فرمون و کاربردهای تله فرمونی در مدیریت آفات ارائه شده است. مباحث شامل تعریف فرمونها، مکانیسم عمل، انواع تلهها، زمانبندی و محل استقرار، نقش در پایش (Monitoring)، شکار انبوه و اختلال در جفتگیری، مقایسه مزایا و محدودیتها، و دستورالعملهای عملی برای استفاده در باغها و گلخانهها است. هدف ارائه راهکارهای عملی و علمی برای ادغام تلههای فرمونی در سیستمهای مدیریت یکپارچه آفات (IPM) و کاهش مصرف سموم شیمیایی میباشد.
- مقدمه
- فرمون چیست و چگونه عمل میکند
- مکانیسمهای استفاده از فرمون
- انواع تلهها و ساختارها
- انتخاب فرمون و تله مناسب
- نصب و زمانبندی استقرار تلهها
- پایش و تعیین آستانه اقدام
- شکار انبوه و کنترل مستقیم جمعیت
- اختلال در جفتگیری (Mating disruption)
- تلفیق با مدیریت یکپارچه آفات (IPM)
- مطالعات موردی (پسته، گردو، میوه)
- مزایا و محدودیتها
- بهترین روشهای کاربردی
- مقایسه روشها (جدولی)
- نتیجهگیری و پیشنهادات
مقدمه
با افزایش سطح زیر کشت و تراکم مزارع و باغها، جمعیت بسیاری از حشرات آفت رشد یافته و نیاز به روشهای کنترل پایدار و کمخطر افزایش یافته است. در این چارچوب، استفاده از تله فرمونی بهعنوان یک ابزار دوستدار محیط زیست و مؤثر در مدیریت آفات محبوبیت یافته است.
اهداف اصلی استفاده از تلههای فرمونی عبارتاند از: پایش جمعیت جهت تصمیمگیری زمان سمپاشی، کاهش مصرف آفتکشهای شیمیایی، شکار انبوه برای کاهش جمعیت مؤثر و اجرای روشهای اختلال تولیدمثلی مانند اختلال در جفتگیری.
فرمون چیست و چگونه عمل میکند
فرمونها مولکولهای شیمیایی تولیدشده توسط حشرات هستند که برای انتقال پیام بین اعضای یک گونه به کار میروند؛ از جمله جذب جفت، هشدار و راهنمایی به منابع غذایی. فرمونها اغلب توسط حشرات ماده برای جذب نرها منتشر میشوند و میتوان آنها را بهصورت مصنوعی سنتز کرد.
ویژگیهای فرمون شامل برد طولانیتر نسبت به سیگنالهای بصری، انتقال از طریق باد یا رسوب بر روی سطوح و معمولاً اختصاصیبودن برای گونه یا گونههای نزدیک است که این ویژگیها را برای طراحی تلههای هدفمند مناسب میسازد.
مکانیسمهای استفاده از فرمون
سه کارکرد اصلی فرمونها در مدیریت آفات عبارتاند از: پایش (Monitoring) جمعیت، شکار انبوه برای کاهش جمعیت و اختلال در جفتگیری برای سرکوب تولیدمثل. هر یک از این مکانیسمها نیازمند طراحی و استقرار متفاوت تلهها و فرمونها است.
در پایش، از تعداد تله و فواصل مشخص برای برآورد حضور و شدت آفت استفاده میشود؛ در شکار انبوه تعداد تلهها افزایش مییابد تا تعداد قابلتوجهی از نرها به دام افتند؛ و در اختلال تولیدمثلی فرمونها معمولاً در مقادیر زیاد و با انتشار گسترده به کار میروند تا ردگیری ماده توسط نر دشوار شود.
توجه: فرمون مخصوص هر گونه است؛ استفاده از فرمون نامناسب منجر به جلب گونههای غیرهدف یا عدم جذب میشود.
انواع تلهها و ساختارها
تلهها بر اساس طراحی و هدف کاربردی به انواع مختلفی تقسیم میشوند؛ از جمله تله دلتا (کارتنپلاست با کارت چسبنده)، تله فانل/قیفی (مخزن دار)، تله مکفیل (برای مگسهای میوه) و تله نوری-فرمونی (فرولایت) که ترکیب نور و فرمون را دارد.
انتخاب نوع تله به عواملی مانند اندازۀ حشره، رفتار پروازی، شرایط اقلیمی (گردوغبار، باران، باد)، و هدف (پایش یا شکار انبوه) بستگی دارد. برای نمونه، در مناطق پرگردوغبار تله فانل که حشرات را در مخزن نگه میدارد، کارآمدتر از تلههای چسبی است.
انتخاب فرمون و تله مناسب
در انتخاب فرمون باید توجه داشت که فرمون مورد استفاده برای گونه هدف شناسایی و با کیفیت باشد. همچنین فرمولاسیون (قرص فشرده، کپسول، استیک) و زمان انتشار مهماند؛ برای مثال فرمونهای جنسی معمولاً در قالب کپسولهای تبخیری عرضه میشوند.
برای تعیین نوع تله، عواملی مانند سازگاری با شرایط محیطی (UV، باران)، سهولت نگهداری و امکان بازیافت تلهها باید بررسی شود. استفاده از تلههای مقاوم به UV و باران در باغات باز پیشنهاد میشود.
در گلخانهها به دلیل محیط بسته، تلههای چسبی و دلتا برای پایش دقیقتر و کاهش آلودگی شیمیایی توصیه میشوند.
نصب و زمانبندی استقرار تلهها
برای تأثیرگذاری بهتر، تلهها دو هفته پیش از انتظار ظهور نسل جدید حشرات نصب شوند. ارتفاع نصب معمولاً بین 1.5 تا 2 متر و محل استقرار در سمت آفتابگیر یا قسمت جنوبی درختان پیشنهاد شده است، مگر در مورد گونههایی که شیوه پرواز متفاوتی دارند.
فواصل بین تلهها بسته به هدف متفاوت است: برای پایش تعداد اندک تله کافیست، اما برای شکار انبوه یا اختلال در جفتگیری نیاز به توزیع متراکمتر و حتی انتشار گسترده فرمونها در سطح مزرعه وجود دارد.
پایش و تعیین آستانه اقدام
پایش منظم تلهها (روزانه یا هفتگی با توجه به آفت و فصل) برای ثبت تعداد حشرات بهدامافتاده ضروری است. شاخصهای عددی (مثلاً تعداد N حشره در هر تله) بهعنوان آستانه تصمیمگیری برای سمپاشی یا دیگر اقدامات کنترلی به کار میروند.
مثال عملی: در گوجهفرنگی ممکن است 5 تله در هکتار نصب شود و زمانی که تعداد درون هر تله به آستانه تعیینشده برسد، عملیات شیمیایی یا بیولوژیک آغاز گردد؛ این رویه مصرف بیرویه سموم را کاهش میدهد.
شکار انبوه و کنترل مستقیم جمعیت
در روش شکار انبوه، با افزایش تعداد تله در واحد سطح سعی میشود بخش قابلتوجهی از جمعیت نر به دام افتد تا تولیدمثل کاهش یابد. این روش در صورت توجیه اقتصادی و در آفاتی با جمعیت محلی قابل جلب مؤثر است.
مزیت شکار انبوه آن است که تأثیر مستقیم بر کاهش نسل بعدی آفت دارد و میتواند همراه با سایر روشها مصرف سموم را به حداقل برساند؛ اما موفقیت آن وابسته به تراکم تله و رفتار گونه هدف است.
اختلال در جفتگیری (Mating disruption)
در این روش فرمونها در مقادیر زیاد و بهطور گسترده منتشر میشوند تا میدان شیمیایی مصنوعی ایجاد شود و نرها نتوانند مادهها را پیدا کنند؛ نتیجه کاهش جفتگیری و کاهش نهادی در میزان تخمریزی است.
اختلال در جفتگیری معمولاً در مقیاس منطقهای و در زمان مناسب نسل آفت مؤثر است و در قطعات کوچک یا در حضور مراجعتی از جمعیت مهاجر کارایی کمتری دارد.
تلفیق با مدیریت یکپارچه آفات (IPM)
تلههای فرمونی زمانی مؤثر هستند که بهعنوان بخشی از یک برنامه مدیریت یکپارچه آفات استفاده شوند؛ ترکیب پایش دقیق، استفاده هدفمند از سموم بیولوژیک و شیمیایی و حفظ دشمنان طبیعی راهبردی کمهزینه و پایدار است.
همافزایی بین تله فرمونی و روشهای دیگر مانند آفرودهای بیولوژیک، مدیریت علفهای هرز و تغذیه مناسب گیاه موجب افزایش بهرهوری و پایداری کنترل آفات خواهد شد.
مطالعات موردی (پسته، گردو، میوه)
در باغات پسته ایران، تلههای فرمونی برای ردیابی و کنترل پروانه چوبخوار پسته به طور گسترده استفاده شده و با پایش صحیح زمان اوج پرواز حشرات کامل، زمانسنجی موثر سمپاشی حاصل شده است.
برای کرم خراط در باغات گردو و میوهها نیز تلههای دلتا، سطلی و بشقابی همراه با فرمونهای جنسی کاربردی هستند و نصب در ارتفاع معین و بررسی منظم میتواند خسارت را کاهش دهد.
ترکیب دادههای تله فرمونی با اطلاعات هواشناسی میتواند دقت تشخیص اوج پرواز و زمان مبارزه را افزایش دهد.
مزایا و محدودیتها
مزایا: غیرسمی بودن، کاهش اثرات زیستمحیطی، حفظ حشرات مفید، قابلیت پایش زودهنگام، و امکان کاهش مصرف آفتکشها از فواید روشن بهکارگیری تله فرمونی هستند.
محدودیتها: کارایی وابسته به انتخاب فرمون مناسب، تأثیرپذیری از شرایط آب و هوایی (باران، باد)، نیاز به نگهداری و تعویض منظم فرمونها و گاهی هزینههای اولیه برای تلهها و فرمونها میباشد.
بهترین روشهای کاربردی
1) هماهنگی با مشاوران محلی و استفاده از فرمونهای تأییدشده برای گونه هدف؛ 2) نصب تلهها پیش از انتظار ظهور نسل جدید؛ 3) ثبت منظم دادهها و استفاده از آستانههای تصمیمگیری تعریفشده؛ 4) ترکیب با روشهای بیولوژیک و مکانیکی.
نگهداری: تعویض کارتهای چسبنده، پاکسازی مخازن، و تعویض یا شارژ فرمونها طبق دستور سازنده برای حفظ عملکرد مطلوب لازم است.
مقایسه روشها (جدولی)
| روش | هدف | مزایا | معایب |
| پایش (Monitoring) | شناسایی حضور و زمان اوج فعالیت | هزینه کم، تصمیمگیری زمانمند، کاهش سمزدگی | نیاز به بررسی منظم، ممکن است با سطح آسیب مستقیم مرتبط نباشد |
| شکار انبوه (Mass trapping) | کاهش مستقیم جمعیت مؤثر | کاهش نسل بعدی، عدم تأثیر بر مفیدها | نیاز به تراکم بالای تله، توجیه اقتصادی لازم است |
| اختلال در جفتگیری | سرکوب تولیدمثل در مقیاس وسیع | پایدار، مناسب برای مناطق وسیع | کمتر مؤثر در قطعات کوچک یا در حضور مهاجرت |
| آفتکشهای شیمیایی | کنترل فوری و گسترده | اثر سریع، مناسب برای طغیان شدید | آسیب به محیطزیست، ایجاد مقاومت، تخریب دشمنان طبیعی |
نتیجهگیری و پیشنهادات
تلههای فرمونی ابزارهایی علمی و مؤثر برای پایش و کنترل آفات هستند که در چارچوب مدیریت یکپارچه آفات میتوانند مصرف سموم را بهطور محسوس کاهش دهند. انتخاب فرمون و تله مناسب، زمانبندی نصب و پیگیری منظم دادهها از عوامل کلیدی موفقیت است.
پیشنهاد میشود کشاورزان و مشاوران منطقهای با تدوین شاخصهای محلی آستانه (thresholds) و استفاده از دادههای هواشناسی، برنامههای مبارزه را زمانبندی کرده و تله فرمونی را همراه با روشهای بیولوژیک و زراعی دیگر به کار گیرند.
در پایان، سرمایهگذاری اولیه بر روی آموزش کشاورزان در زمینه نصب، نگهداری و تفسیر دادههای تلهها باعث افزایش بازده و کاهش هزینههای بلندمدت تولید خواهد شد.
منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر
برای اطلاعات کاربردی میتوان به منابع فنی مراکز کشاورزی منطقه، مقالات تخصصی در زمینه فرمونشناسی و گزارشهای کاربردی درباره تلههای مورد استفاده در باغات پسته و گلخانهها مراجعه کرد.
همچنین پیشنهاد میشود که گزارشات محلی از عملکرد تلهها در سالهای مختلف جمعآوری و بهعنوان پایگاه داده برای تنظیم برنامههای کنترلی مورد استفاده قرار گیرد.
تماس با شرکتهای سازنده فرمون و تله برای دریافت دستورالعملهای فنی و فنی-اقتصادی نیز میتواند انتخاب بهینهتری برای کشاورزان فراهم سازد.
در حال
جستجو...
