آشنایی کلی با انواع جونده کش ها

1. ترکیبات معدنی
2. ترکیبات فسفره
3. سموم کومارینی (ترکیبات ضدانعقاد)
4. طبقه‌بندی جدید جونده‌کش‌ها

ترکیبات معدنی

مهم‌ترین ترکیب در این گروه، فسفر دوزنگ (Zinc Phosphide) می‌باشد. این گروه شامل ترکیباتی است که به‌صورت گوارشی عمل می‌کنند و معمولاً به طعمه افزوده می‌شوند. از ویژگی‌های مشترک این مواد می‌توان به کارایی بالا در مقابله با موش‌ها و سایر جونده‌ها و همچنین خطر برای دیگر پستانداران اشاره کرد.

الف) فسفر دوزنگ

فسفر دوزنگ ترکیبی بسیار مؤثر علیه موش‌ها و جوندگان است که میزان سمیت آن برای برخی گونه‌ها حدود 40 mg/kg گزارش شده است. این ماده به‌صورت یک پودر سیاه‌رنگ بوده و در مواجهه با رطوبت گاز سمی فسفین منتشر می‌نماید. پس از بلع توسط جانور، در محیط اسیدی معده واکنش رخ داده و فسفین آزاد می‌شود که سپس از طریق گردش خون به سیستم عصبی منتقل شده و باعث اختلال عملکرد عصبی و آسیب‌های شدید ارگانیک می‌گردد.

علائم مسمومیت در انسان شامل سردرد، دل‌درد، حالت تهوع شدید و در موارد حاد خونریزی شدید دستگاه گوارش و سوراخ شدن معده و روده است. این ترکیب همچنین حالت تجمعی دارد؛ به‌عنوان مثال اگر حیوانی (مثلاً گربه) موشی را که از فسفر دوزنگ تغذیه کرده است بخورد، خود نیز می‌تواند دچار مسمومیت و مرگ شود.

روش متداول کاربرد: مخلوط کردن 3 تا 5 گرم از پودر با 10 گرم مادهٔ غذایی و افزودن 2 تا 3 گرم روغن خوراکی برای افزایش چسبندگی به طعمه. توجه به نگهداری خشک و خارج از دسترس کودکان و دام‌ها اهمیت دارد.

ب) آنتو (Anti)

آنتو (نام تجاری Kricide) از دستهٔ جونده‌کش‌های گوارشی است که پس از حل شدن در شیرهٔ معده وارد جریان خون شده و باعث کاهش شدید هموگلوبین و نهایتاً توقف تنفس و مرگ می‌شود. معمولاً درصد مادهٔ مؤثر در فرمولاسیون‌ها بین 0.5% تا 10% می‌باشد. به دلیل احتمال ایجاد مقاومت در دوزهای زیرکشندگی، استفادهٔ مکرر توصیه نمی‌شود. این ترکیب علیه Rattus norvegicus اثربخشی بالایی دارد و سبب خونریزی داخلی می‌شود.

ج) سولفات تالیوم

سولفات تالیوم (نام‌های تجاری: Zelio، Rattox، Tetratine) به‌صورت خمیر عرضه شده و علاوه بر موش‌ها روی مورچه‌ها نیز مؤثر است. مکانیسم اثر آن مبتنی بر متوقف کردن فعالیت آنزیم‌های سلولی است. سولفات تالیوم ترکیبی تجمعی و پایدار است که در طبیعت به‌آسانی متابولیزه نمی‌شود.

ترکیبات فسفره

عنصر فسفر دو شکل مهم دارد: فسفر قرمز که نسبتاً کم‌خطرتر است و فسفر سفید (زرد) که بسیار سمی است. فسفر زرد به‌صورت محدود به‌عنوان جونده‌کش به‌کار می‌رود و باعث آسیب شدید به کبد، کلیه و قلب می‌شود و منجر به تجزیهٔ بافت‌ها می‌گردد. سموم فسفره معمولاً عمل ضدکولین‌استراز دارند و علایمی مانند استفراغ شدید در برخی گونه‌ها ایجاد می‌کنند. یکی از ترکیبات معدنی-فسفرهٔ شناخته‌شده، فسفر دوزنگ است. از دیگر ترکیبات فسفرهٔ مؤثر می‌توان به گوفاساید اشاره کرد.

سموم کومارینی (ترکیبات ضدانعقاد خون)

سموم کومارینی گروه مهم و پرکاربرد جونده‌کش‌ها هستند که مکانیسم اثر آن‌ها عمدتاً از دو مسیر اتفاق می‌افتد:

1. مانع تولید ویتامین K و پروترومبین در کبد شده و در نتیجه از انعقاد خون جلوگیری می‌کنند.
2. باعث نازک شدن جدار مویرگ‌ها شده و در نتیجه خونریزی داخلی گسترده‌ای ایجاد می‌نمایند.

علائم مسمومیت: تهوع، استفراغ، اسهال، خونریزی از بینی و لثه، خونریزی داخلی و خون در مدفوع. درمان مؤثر شامل تجویز مقدار زیادی ذغال طبی (در ساعات اولیه) و دریافت ویتامین K (10 تا 20 میلی‌گرم از طریق خوراندن، تزریق عضلانی یا وریدی بر حسب شدت) می‌باشد.

نمونه‌هایی از سموم کومارینی و ترکیبات مرتبط

فهرست زیر شامل برخی از مهم‌ترین ترکیبات ضدانعقادی است که در کاربردهای عملی و صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند:

• برومادیولن (نام‌های تجاری: Maki, Ratimon, Bromon, Contrac): پایدار در شرایط انباری و به‌صورت طعمهٔ مسموم کاربرد دارد.
• دی‌کومارول: اولین کومارین معرفی‌شده (1948)، مانع تشکیل پروترومبین می‌شود.
• کلروفاسینون (Lepit, Caid, Drat, Saviac): در آب نسبتا محلول و در حلال‌های آلی کاملاً محلول است؛ 90% آن طی 48 ساعت متابولیزه می‌شود.
• فلوکومافن (Strom, Startagen): ترکیبی بسیار سمی و کارآمد علیه موش و جوندگان.
• وارفارین (Dethmore, Zoocoumarin): از 2 تا 8 mg/kg باعث تلفات بالا در موش‌های صحرایی می‌شود؛ معمولاً به‌صورت طعمهٔ 5% کاربرد دارد.
• دیفاسینون (Ramic, Difacin, Ratindan): 2 تا 10 برابر قوی‌تر از وارفارین بوده و سمی‌تر برای انسان است.
• سولفاکوئینوکسالین (Sulfa-q-22): باکترل‌های تولیدکنندهٔ ویتامین K را از بین می‌برد و سمیت بالایی دارد.
• کوماکلر (Tomorin, Ratilan): ترکیب کلرهٔ مشتق کومارین که معمولاً به‌صورت سم ردیاب استفاده می‌شود.
• برومتالین (Doratid, Vengeance, Assault): بسیار سمی بوده و به‌صورت طعمهٔ یک گرم در کیلوگرم به‌کار می‌رود.
• برودیفاکوم و برومادیولون (شکل‌های پیشرفتهٔ آنتی‌کوآگولانت): به‌ویژه در فرمولاسیون‌های طعمهٔ آماده مصرف با غلظت‌های بسیار پایین مورد استفاده‌اند.
• کوماتترالیل (راکمین 57): به‌صورت گرد سمی و مخلوط با مواد غذایی کاربرد دارد؛ نسبت اختلاط متداول یک قسمت راکومین با 19 قسمت مادهٔ خوراکی است.
• دیفناکوم، پیندون، آکتوسینوپ، کرایمیدین، پیرانوکومارین و دیگر ترکیبات که هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

طبقه‌بندی جدید جونده‌کش‌ها

بر اساس طبقه‌بندی به‌روز، جونده‌کش‌ها به ده گروه اصلی تقسیم می‌شوند که شامل موارد زیر است:

• الف - جونده‌کش‌های گیاهی: مانند Scilliroside و Strychnine.
• ب - جونده‌کش‌های کومارینی: مانند Brodifacoum, Bromadiolone, Coumachlor, Flocoumafen, Warfarin و غیره.
• ج - گروه indandione: شامل Chlorophacinone, Difacinone, Pindone.
• د - جونده‌کش‌های معدنی: مانند Arsenous Oxide, Phosphorus, Potassium Arsenite, Thallium Sulfate, Zinc Phosphide.
• ه - جونده‌کش‌های کلره: مانند gamma-HCH, HCH.
• و - جونده‌کش‌های فسفره: مانند Phosacetim.
• ز - گروه pyrimidinamine: مانند Crimidine.
• ح - جونده‌کش‌های تیوره: مانند Anti.
• ط - جونده‌کش‌های اوره: مانند Pyrinuron.
• ی - جونده‌کش‌های طبقه‌بندی نشده: مانند Bromethalin, Chloralose, Engocalciferol, Fluoroacetamide, Hydrogen Cyanide, Norbormide, Sodium Fluoroacetate.

انتخاب مناسب نوع جونده‌کش باید بر اساس گونهٔ هدف، شرایط محیطی، امنیت محیط (حضور حیوانات خانگی، دام و انسان) و مقررات محلی انجام شود. پیش از استفاده، مطالعهٔ دقیق برچسب و دستورالعمل تولیدکننده و در صورت نیاز مشورت با متخصصین کنترل جوندگان در سایت بازار بزرگ کشاورزی ایران  توصیه می‌شود.