نهاده دامی و تغذیه دام

1. مروری بر تغذیه دام
2. انواع خوراک مورد استفاده دام و طیور
   1. علوفه‌های خشن (Roughages)
   2. یونجه خشک (Hay)
   3. سیلو (Silage)
   4. کنسانتره (Concentrate)
   5. ساقه‌های خشک (Stovers)
3. تغذیه نشخوارکنندگان
4. اشتهای دام
5. بی‌اشتهایی در دام (آنورکسی)
6. عوامل ضد تغذیه‌ای
7. قابلیت هضم خوراک دام
8. ضریب تبدیل غذایی (FCR)
9. برخی از علوفه‌های قابل تغذیه به دام
10. نکات مهم در تغذیه دام
11. نفخ و بلوک‌های معدنی در دام

مروری بر تغذیه دام

تغذیه دام به فرآیند مصرف غذا یا **تأمین خوراک و مواد مغذی** برای حیوانات مزرعه اطلاق می‌شود. حیوانات گیاه‌خوار مانند **خرگوش‌ها**، گوسفند، **بز**، **شتر**، گاو، **اسب**، گاومیش و **علف‌خواران آفریقایی (Grasscutters)** معمولاً با رژیم‌های علوفه‌ای رشد می‌کنند، اما افزودن **مکمل** (مانند غلات یا کنسانتره) تضمین می‌کند که حیوانات تمام مواد مغذی لازم برای سلامت و تولید بهینه را دریافت می‌کنند. گوسفند، بز، گاو و اسب‌ها می‌توانند به صورت چراگاهی تغذیه شوند یا از روش **چراگاه صفر (Zero Grazing)** استفاده شود که در آن علوفه تازه بریده شده به محل نگهداری حیوانات منتقل می‌شود. خوراک تازه برداشت شده برای مصرف فوری، **سیلاج تر (Soilage)** نامیده می‌شود. در روش **خوراک خمیری (Slop-feeding)**، خوراک خشک با آب یا شیر مخلوط شده و به صورت مخلوط غلیظ (اسلاری) برای پروار کردن خوک و گاو (مانند مخلوط سبوس ذرت با آب برای گاو) استفاده می‌شود. بسیار مهم است بدانیم که تغذیه، **گران‌ترین قلم در تولید دام** است و **60 تا 70 درصد هزینه‌های تولید** را شامل می‌شود، که بر اهمیت مدیریت کارآمد خوراک تأکید می‌کند.

انواع خوراک مورد استفاده دام و طیور

علوفه‌های خشن (Roughages)

این نوع خوراک از علف‌ها و لگوم‌ها به دست می‌آید. این منابع معمولاً در **فصل بارندگی** فراوان هستند اما در فصل خشک کمیاب می‌شوند. بنابراین، روش‌هایی مانند تهیه سیلو یا یونجه خشک در نزدیکی فصل خشک برای اطمینان از تأمین مداوم فیبر ضروری انجام می‌شود.

یونجه خشک (Hay)

یونجه خشک از بقایای گیاهی مانند ساقه‌های ذرت، سورگوم، بادام زمینی یا ارزن تشکیل شده که برای تغذیه دام **خشک شده** است. برای حفظ کیفیت بهینه، این مواد باید در **مراحل اولیه بلوغ** برداشت شوند. یکی از ملاحظات مهم، افزودن **بتاکاروتن** است، زیرا محتوای ویتامین A در طول فرآیند خشک کردن زیر نور خورشید به میزان قابل توجهی از دست می‌رود.

سیلو (Silage)

سیلو از بقایای گیاهی نسبتاً پژمرده تهیه می‌شود. برای اطمینان از محتوای قند کافی جهت تخمیر، ممکن است ملاس اضافه شود. ساقه‌ها کوبیده یا له می‌شوند تا فضاهای خالی هوا خارج شود، سپس برای سهولت فشرده‌سازی خرد می‌شوند. گودال‌های سیمانی یا چاله‌هایی که با پلی‌اتیلن یا برگ موز پوشانده شده‌اند، آماده‌سازی می‌شوند. علوفه خرد شده در لایه‌هایی درون گودال قرار گرفته و **فشرده‌سازی کافی برای حذف کامل هوا** انجام می‌شود (که می‌توان از حیوانات سنگین یا تراکتور برای این منظور استفاده کرد). در صورت تهیه صحیح، **سیلو می‌تواند سال‌ها دوام بیاورد** و یک ذخیره خوراک با کیفیت بالا فراهم کند.

کنسانتره (Concentrate)

طیور پرورش یافته در سیستم‌های متراکم معمولاً با کنسانتره‌های کاملاً ترکیب شده تغذیه می‌شوند. خوک‌ها و خرگوش‌ها معمولاً ترکیبی از علوفه و کنسانتره مصرف می‌کنند. خوراک کنسانتره در سه شکل اصلی ارائه می‌شود:

1. آرد (Meal): غلات یا دانه‌های حبوبات آسیاب شده.
2. مَش (Mash): ترکیبی از آردها که به نسبت مشخصی مخلوط شده‌اند.
3. پلت (Pellets): تکه‌های نیمه جامد خشک شده که اغلب مصرف خوراک را بهبود بخشیده و از جدا کردن دانه‌ها توسط حیوان جلوگیری می‌کنند.

علف‌خواران آفریقایی نیز علاوه بر علوفه، مکمل‌هایی مانند پسماندهای آشپزخانه دریافت می‌کنند. حلزون‌ها نیز با رژیم‌های گیاهی و ضایعات آشپزخانه تغذیه می‌شوند.

ساقه‌های خشک (Stovers)

این مواد شامل **ساقه‌های رسیده و خشک شده** باقی‌مانده پس از برداشت دانه‌های محصولاتی مانند ذرت، سورگوم یا بادام زمینی است و به عنوان منبع خوراک حجیم استفاده می‌شود.

تغذیه نشخوارکنندگان

نشخوارکنندگان دارای یک معده پیچیده با چهار بخش هستند: **سیرابی (Rumen)**، نگاری (Reticulum)، جهاضم (Omasum) و شیردان (Abomasum). سیرابی و نگاری بزرگترین بخش‌ها را تشکیل می‌دهند و دمایی بین 39 تا 40 درجه سانتی‌گراد و دامنه pH بین 4.5 تا 7.0 را حفظ می‌کنند. سیرابی عمدتاً **بی‌هوازی** (بدون اکسیژن) است و میزبان جمعیت عظیمی از **میکروارگانیسم‌ها** می‌باشد. این میکروب‌ها به نشخوارکنندگان این قابلیت حیاتی را می‌دهند که بتوانند **سلولز را هضم کرده** و از **نیتروژن غیر پروتئینی** (مانند اوره) به عنوان ماده اولیه برای سنتز پروتئین استفاده کنند. در نتیجه، این میکروارگانیسم‌ها همچنین موجب سنتز **ویتامین‌های گروه B و ویتامین K** ضروری می‌شوند و به نشخوارکنندگان اجازه می‌دهند تا به طور مؤثر با رژیم‌های غذایی با پروتئین کم و فیبر بالا زنده بمانند. میزان مصرف خوراک (مقدار مصرف ارادی) به عوامل پویای متعددی که قبلاً ذکر شد بستگی دارد.

اشتهای دام

تمایل غریزی برای مصرف غذا یا نوشیدنی، **اشتها** نامیده می‌شود و نشان‌دهنده تمایل به مصرف خوراک و آب است. مهم است که اشتها را از **گرسنگی** متمایز کنیم؛ حیوانی که گرسنه است ممکن است انگیزه کافی برای مصرف خوراک نداشته باشد. شکل‌گیری اشتها تحت تأثیر محرک‌های درونی و بیرونی است و عمدتاً توسط **سیستم عصبی مرکزی** تنظیم می‌شود. در حالی که حیوانات برای تأمین نیازهای انرژی غذا می‌خورند، رژیم‌های غذایی بسیار خوش‌طعم می‌توانند منجر به پرخوری شوند، در حالی که رژیم‌های غیرقابل مصرف حتی با وجود تأمین نیاز انرژی، موجب کاهش مصرف می‌شوند. بیماری یا **دوره فحلی (تخمک‌گذاری/گرمی)** می‌تواند باعث شود حیوانات اشتهای خود را از دست بدهند.

بی‌اشتهایی در دام (آنورکسی)

بی‌اشتهایی (Anorexia) به عنوان فقدان اشتها یا "خوردن نرفتن" تعریف می‌شود. این حالتی است که با تمایل کم یا کاملاً غایب برای خوردن مشخص می‌شود و ممکن است ناشی از شرایط بیماری، وجود غذای غیر مغذی یا فاسد، شرایط محیطی نامطلوب (مانند آب و هوای شدید) یا اختلالات روانی باشد.

عوامل ضد تغذیه‌ای

برخی اجزای خوراک حاوی **ترکیبات ضد تغذیه‌ای** هستند که بر مصرف یا بهره‌برداری خوراک تأثیر منفی می‌گذارند و بالقوه سمی هستند. به عنوان مثال، برخی فیتواستروژن‌ها (ترکیبات گیاهی حاوی نیتروژن) می‌توانند بر **تولید مثل** تأثیر منفی بگذارند و در صورت مصرف، منجر به باروری پایین شوند. در **برگ‌ها و ریشه‌های کاساوا (منیوک)**، **هیدروژن سیانید (HCN)** وجود دارد که برای حیوانات غیر نشخوارکننده سمی است. برای کاهش محتوای HCN به سطوح ایمن، می‌توان برگ‌های کاساوا را سیلو کرد (مخلوط کردن با سبوس برنج، فشرده‌سازی در گودال و سنگین کردن برای جلوگیری از ورود هوا به مدت حدود 15 روز) یا به مدت 48 ساعت زیر نور خورشید خشک نمود. با این حال، نشخوارکنندگان از میکروارگانیسم‌های سیرابی بهره‌مند هستند که به نظر می‌رسد قادر به سم‌زدایی برخی از سیانید هیدروژن باشند.

در **دانه سویا**، **مهارکننده تریپسین** با هضم پروتئین تداخل ایجاد می‌کند. در طیور، این امر باعث بزرگ شدن پانکراس و کاهش کارایی خوراک و نرخ رشد می‌شود، در حالی که در خوک‌ها و گوساله‌ها، نرخ رشد به دلیل کاهش قابلیت هضم پروتئین سرکوب می‌شود. برای خنثی‌سازی این عامل، می‌توان سویا را بو داد، هرچند خیساندن دانه‌ها به مدت 24 ساعت و سپس جوشاندن به مدت 30 دقیقه مؤثرترین روش برای حذف این مهارکننده است. بنابراین، فرآوری مناسب سویا قبل از تغذیه حیاتی است. برخی درختان بوته‌ای نیز حاوی ترکیبات ضد تغذیه‌ای زیان‌آور هستند.

قابلیت هضم خوراک دام

قابلیت هضم به فرآیند تجزیه خوراک‌های پیچیده دام به اشکال ساده‌تر و قابل جذب اشاره دارد. به طور خاص، پروتئین‌ها به **اسیدهای آمینه**، کربوهیدرات‌ها به **قندهای ساده**، و چربی‌ها/لیپیدها به اسیدهای چرب و گلیسرول تجزیه می‌شوند. قابلیت هضم بالا برای جذب کارآمد مواد مغذی بسیار ضروری است.

ضریب تبدیل غذایی (FCR)

توانایی حیوان در هضم و جذب کارآمد خوراک با استفاده از **ضریب تبدیل غذایی (FCR)** یا فاکتور اندازه‌گیری می‌شود. این ضریب با تقسیم کل مقدار خوراک مصرف شده توسط حیوانات در یک دوره زمانی مشخص، بر افزایش وزن زنده متناظر آن‌ها محاسبه می‌شود. برای مثال، اگر یک خرگوش در یک هفته 490 گرم کنسانتره مصرف کرده و 84 گرم وزن اضافه کند، FCR به صورت زیر محاسبه می‌شود: FCR = میزان خوراک مصرفی (گرم) ÷ افزایش وزن (گرم) = 490 ÷ 84 = 5.83. **مقدار FCR پایین‌تر نشان‌دهنده استفاده بهتر از خوراک است**، در حالی که مقدار بالاتر نشان‌دهنده استفاده ضعیف‌تر از خوراک ارائه شده است.

برخی از علوفه‌های قابل تغذیه به دام

انواع مختلفی از علوفه‌ها مانند **علف فیل (Elephant grass)** (که به ویژه مورد علاقه علف‌خواران آفریقایی است)، علف گینه، علف ستاره‌ای غول‌پیکر و لگوم‌هایی مانند استایلوزانتز وجود دارند که می‌توانند به دام خورانده شوند. اوفوربیا (Euphorbia) نیز مورد علاقه خوک‌ها است. ساقه‌های ذرت و برنج، و همچنین محصولات جانبی مانند **ملاس** (از فرآوری نیشکر)، تفاله‌های موز و پلانتین اضافی، سیب‌زمینی شیرین، تاک‌ها، کیک هسته خرما و ریشه‌ها/برگ‌های کاساوا نیز اقلام خوراکی ارزشمندی هستند.

پختن سیب‌زمینی شیرین به طور قابل توجهی ارزش غذایی آن را برای خوک‌ها و طیور با کاهش مهارکننده‌های تریپسین و افزایش قابلیت هضم نشاسته بهبود می‌بخشد. مکمل‌های مفید دیگر شامل تفاله مرکبات، تفاله آناناس (از تولید آبمیوه)، سبوس گندم، سبوس برنج و ساقه‌های خشک ذرت یا سورگوم است.

نکات مهم در تغذیه دام

حفظ **کیفیت خوب خوراک** ضروری است، زیرا دام‌ها خوراک آلوده به فضولات خود را رد می‌کنند. علف‌خواران آفریقایی نباید میوه‌های رسیده یا علوفه نارس بخورند؛ آن‌ها باید صبح علوفه دریافت کنند و مکمل خوراک را در اواخر روز مصرف نمایند.

بسیار حیاتی است که **موش‌ها را از خوراک دام دور نگه دارید**. موش‌ها علاوه بر مصرف و آلوده کردن خوراک، می‌توانند ناقل بیماری باشند و خسارات اقتصادی قابل توجهی به بار آورند. ظروف خوراک‌دهی و آب‌دهی، و همچنین آخورها، باید **روزانه تمیز و شسته شوند**. حیواناتی که چرا می‌کنند نباید خیلی زود در صبح به چراگاه فرستاده شوند، زیرا علف خیس می‌تواند باعث مشکلات گوارشی شود و لاروهای سمی ممکن است هنوز به علوفه چسبیده باشند.

نفخ در دام و بلوک‌های معدنی

نفخ (Bloating) تجمع غیرطبیعی گاز (مانند متان و دی‌اکسید کربن) در سیرابی است که مانع از دفع مؤثر گاز توسط حیوان می‌شود. یک **خوراک خوب**، خوراکی است که از نظر مواد مغذی متعادل بوده و تمام نیازهای بدن حیوان برای رشد و تولید مثل را فراهم کند. **بلوک‌های معدنی** که اغلب به صورت **سنگ نمک (Salt-lick)** ارائه می‌شوند، به دام‌ها داده می‌شود. این بلوک‌ها در اشکال و رنگ‌های مختلف موجود هستند و باید روزانه با قرار دادن مستقیم در آخورها در دسترس نشخوارکنندگان قرار گیرند. انداختن سنگ نمک در آب توصیه نمی‌شود، زیرا مصرف بیش از حد از طریق آب می‌تواند مضر بوده و منجر به زیان اقتصادی گردد. سنگ نمک همچنین می‌تواند به صورت محلی با استفاده از منابع معدنی بومی تهیه شود.