در حال
جستجو...
شخم زدن چیست؟ نقاط قوت، نقاط ضعف و روش‌های جایگزین
- شخم چیست و برای چه کاربردی دارد؟
- زمان‌بندی، عمق‌ها و ادوات
- مزایای شخم
- معایب و اثرات محیطی
- روش‌های جایگزین شخم
- نتیجه‌گیری و توصیه‌های عملی
شخم چیست و برای چه کاربردی دارد؟
شخم فرآیند مکانیکی برگرداندن و خردکردن لایه‌های سطحی خاک است تا ساختار قابل‌کشت بازگردانده شده و بستر بذر آماده شود. این عملیات بقایای سطحی را به داخل خاک می‌برد، علف‌های هرز و باقی‌مانده‌های زراعی را دفن می‌کند و سطحی تازه ایجاد می‌نماید که نفوذ ریشه و تماس بذر با خاک را بهبود می‌بخشد. وقتی شخم به‌درستی انجام شود، تجزیه بقایا تسریع و مادۀ آلی به عمق نفوذ یافته و برای محصول‌های بعدی منابع غذایی فراهم می‌سازد.
زمان‌بندی، عمق‌ها و ادوات
برای شخم معمولاً از گاوآهن‌های قالب‌بر (moldboard) یا چاقوشکل استفاده می‌شود که توسط تراکتورهای با توان بالا کشیده می‌شوند. عمق شخم بسته به هدف می‌تواند متفاوت باشد:
| رده عمق | عمق (سانتی‌متر) | کاربرد رایج |
|---|---|---|
| سطحی | 10–20 | مخلوط‌سازی سبک و اصلاح بستر بذر |
| متوسط | 20–40 | دفن بقایا و آماده‌سازی عمومی بستر کاشت |
| عمیق | 40–60 | شکستن لایه‌های متراکم یا اختلاط اصلاح‌کننده‌ها (با هزینه انرژی بالاتر) |
معمولاً بهترین نتیجه‌ها در فصول میانی حاصل می‌شود: شخم پاییزی بقایا و اصلاح‌کننده‌ها را پیش از بارش و چرخه یخبندان دفن می‌کند تا کلوخه‌ها بهتر شکسته شوند؛ شخم بهاری اغلب به‌عنوان اقدام پیشگیرانه درست قبل از کاشت انجام می‌شود تا از سفت‌شدن سطح جلوگیری کند. در تابستان، شخم محدود به خاک‌های سنگین رسّی است که در پاییز مرطوب کارکردن آنها دشوار خواهد شد.
مزایای شخم
علیرغم مناظره‌های موجود، زمانی که شخم به‌درستی و با هدف انجام شود، دارای مزایای کشاورزی مشخصی است:
- بازیابی ساختار خاک: خرد و بازگرداندن کلوخه‌ها باعث ایجاد سطحی قابل‌کشت و فضا برای توسعه ریشه‌ها می‌شود.
- افزایش نفوذپذیری آب و تهویه: اصلاح روزنه‌های سطحی می‌تواند جریان آب و اکسیژن را بهبود بخشد که برای سبزشدن بذر و تنفس ریشه سودمند است.
- کنترل علف‌ها و آفات: دفن بقایا و علف‌های هرز فشار علفی را کاهش می‌دهد و جمعیت برخی آفات سطحی را پایین می‌آورد.
- تلفیق مادۀ آلی: اختلاط بقایا در خاک به تجزیه میکروبی و آزادسازی مواد غذایی کمک می‌کند؛ هرچند زمان‌بندی و عمق تعیین‌کننده‌اند.
معایب و اثرات محیطی
شخم ممکن است تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر پایداری و باروری بلندمدت خاک داشته باشد:
- اختلال در میکروفناوری خاک: وارونه‌سازی خاک تعادل بین میکروب‌های هوازی و بیهوازی را تغییر داده و ممکن است جمعیت موجودات مفید سطحی را کاهش دهد که در بلندمدت باروری بیولوژیک را تضعیف می‌کند.
- ایجاد لایه سخت (hard pan): استفاده مکرر از ماشین‌آلات سنگین و شخم عمیق می‌تواند لایه‌ای متراکم زیرسطحی ایجاد کند که مانع رشد ریشه، نفوذ آب و تبادل گاز می‌شود.
- افزایش هزینه سوخت و نگهداری ماشین‌آلات: عبورهای متعدد و تراکتورهای پرقدرت مصرف انرژی و هزینه‌های عملیاتی را بالا می‌برند.
- افزایش ریسک فرسایش: خاک عریان پس از شخم در صورت پوشش نیافتن سریع در معرض فرسایش بادی و آبی قرار می‌گیرد.
روش‌های جایگزین شخم
برای کاهش اثرات زیست‌محیطی و هزینه‌ها، چند رویکرد حفاظتی یا کاهش شخم رایج شده است که در بسیاری شرایط کارایی بالایی دارند:
کشت مستقیم (No‑till)
کشت مستقیم کاشت بذر در خاک دست‌نخورده پوشیده از بقایا یا پوشش‌های زنده است. این روش بسیاری از مراحل مکانیکی را حذف می‌کند، ساختار سطح را حفظ می‌نماید، نگهداری رطوبت را بهبود می‌بخشد و زیست‌شناسی خاک را تقویت می‌کند. کشت مستقیم به‌ویژه برای غلات و تناوب‌هایی که هدف افزایش مادۀ آلی خاک است مناسب است.
حداقل شخم و دفن‌کننده سنگ (stone buriers)
حداقل شخم از ابزارهای کم‌عمق‌تر (مانند دیسک‌ها یا دفن‌کننده‌های سنگ) استفاده می‌کند که سطح را بدون وارونه‌سازی عمیق کار می‌کنند. دفن‌کننده‌های سنگ قادرند بقایا و سنگ‌ها را در یک عبور دفن کنند، بستر بذر را اصلاح نمایند، نیاز به عملیات‌های بعدی را کاهش دهند، مصرف سوخت را پایین بیاورند و ساختار زیرسطح را حفظ کنند—که بدین ترتیب خطر ایجاد لایه سخت کاهش می‌یابد.
نتیجه‌گیری و توصیه‌های عملی
شخم همچنان یک تکنیک مفید برای کنترل علف‌ها و آماده‌سازی اولیه بستر بذر است؛ اما شخم مکرر و عمیق می‌تواند به تنوع زیستی خاک آسیب زده، هزینه‌های سوخت و ماشین‌آلات را بالا ببرد و لایه‌های فشرده ایجاد کند. ترکیب شخم تنها زمانی که از لحاظ زراعی ضروری است—و با انتخاب عمق و فصل مناسب—در کنار اقدامات حفاظتی (پوشش‌های گیاهی، مدیریت بقایا و شخم سطحی هدفمند) می‌تواند نیازهای کوتاه‌مدت محصول را با سلامت بلندمدت خاک متعادل سازد.
پیشنهادات عملی: برنامه‌ریزی شخم بر اساس بافت و رطوبت خاک؛ اجتناب از وارونه‌سازی عمیق غیرضروری؛ پایش برای تشخیص لایه سخت و فرسایش؛ و بررسی امکان پذیرش کشت مستقیم یا حداقل شخم جهت کاهش اثرات زیست‌محیطی و هزینه‌های عملیاتی.
توئیتر
فیس بوک
لینکدین
