آفات و بیماری های گندم

1. زنگ‌های گندم (زنگ زرد، زنگ قهوه‌ای، زنگ ساقه)
2. سیاهک‌های گندم (انواع سیاهک)
3. سفیدک سطحی (Powdery mildew)
4. سپتوریوز (Septoria spp.)
5. بلایت فوزاریومی خوشه (Fusarium graminearum)
6. پا خوره (TakeAll)
7. بیماری‌های ویروسی
8. نماتدها
9. آفات مهم گندم
10. علف‌های هرز و روش‌های کنترل
11. خلاصه راهکارهای مدیریتی و توصیه‌های کلی

زنگ‌های گندم

زنگ‌های گندم از مهم‌ترین بیماری‌های این محصول هستند و شامل سه نوع اصلی می‌باشند: زنگ زرد (زنگ نواری)، زنگ قهوه‌ای (زنگ برگ) و زنگ ساقه (زنگ سیاه). شدت و اهمیت هر کدام بسته به شرایط اقلیمی و رقم گندم متفاوت است؛ در کشور ما زنگ زرد از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است.

زنگ زرد (Yellow rust یا Strip rust)

عامل بیماری: قارچ Puccinia striiformis است. اپیدمیولوژی: این بیماری در دماهای نسبتاً پایین (حدود 10–15 °C) و در شرایط رطوبتی مناسب سریعاً گسترش می‌یابد. علامت مشخصه شامل جوش‌های زرد تا نارنجی به شکل نوارهای باریک روی برگ، غلاف و گلوم است.

زنگ قهوه‌ای (Leaf rust یا Brown rust)

عامل بیماری: قارچ Puccinia recondita. اپیدمیولوژی: در گندم‌های دیرکاشت اهمیت بیشتری دارد و در دماهای 15–22 °C و رطوبت کافی سریع گسترش می‌یابد. علایم شامل جوش‌های گرد تا بیضوی نارنجی تا قهوه‌ای روی برگ و غلاف است.

زنگ ساقه (Stem rust یا Black rust)

عامل بیماری: قارچ Puccinia graminis. اپیدمیولوژی: این بیماری به دمای بالاتری (حدود 26 °C) نیاز دارد و جوش‌های گرد تا بیضوی که در آلودگی شدید به صورت نوار درمی‌آیند، روی ساقه و برگ ایجاد می‌شود. مدیریت شامل استفاده از ارقام مقاوم، کاهش تراکم بذر، تامین پتاسیم و سیلیسیم و کاربرد سموم توصیه‌شده می‌باشد.

سیاهک‌های گندم

سیاهک‌ها (بافت‌های آلوده و آغشته به اسپور) انواع متعددی دارند و در گذشته خسارت قابل توجهی ایجاد می‌کردند؛ امروزه با استفاده از ارقام مقاوم، بذور سالم و کنترل‌های زراعی و شیمیایی خسارت‌ها کاهش یافته است.

سیاهک پنهان معمولی (Common/ Covered bunt)

عامل بیماری: قارچ‌های Tilletia leavis و Tilletia caries. علایم: سنبله‌های آلوده رنگ سبز مایل به آبی می‌گیرند، دانه‌ها با فشار بوی نامطبوع دارند و بوته‌های آلوده کوتاه‌تر هستند.

سیاهک پنهان پاکوتاه (Dwarf bunt)

عامل بیماری: Tilletia controversa. اپیدمیولوژی: این قارچ در دماهای پایین (3–8 °C) فعال است؛ پنجه‌زنی بیش از حد، کوتولگی گیاه و دانه‌های کروی با بوی نامطبوع از علایم مشخصه است.

سیاهک آشکار (Loose smut)

عامل بیماری: Ustilago tritici. در این بیماری خوشه‌ها توسط اسپورهای سیاه پوشیده می‌شوند و اسپورها به وسیله باد و باران پراکنده می‌گردند.

سیاهک ناقص یا جزئی (Karnal bunt)

عامل بیماری: Neovossia indica. این بیماری بیشتر کیفیت دانه را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا کمیت؛ دانه‌های آلوده معمولاً قابلیت جوانه‌زنی خود را حفظ می‌کنند.

سیاهک برگی (Flage smut)

عامل بیماری: Urocystis agropyri. آلودگی قبل از خروج گیاهچه از خاک رخ می‌دهد و توده‌های اسپور سیاه زیر اپیدرم برگ و غلاف تولید می‌شوند؛ پنجه‌زنی افزایش یافته و برگ‌ها پیچ‌خورده می‌شوند.

سفیدک سطحی (سفیدک پودری)

عامل بیماری: قارچ Blumeria graminis. این قارچ همه بخش‌های هوایی گیاه را می‌تواند آلوده کند و کلنی‌های سفید یا خاکستری روشن روی برگ‌ها تشکیل می‌دهد. شدت آلودگی رابطه مستقیم با کاهش عملکرد دارد و در شرایط حاد تولید خوشه را مختل می‌کند.

سپتوریوز ساقه، خوشه و برگ

عوامل بیماری: Septoria tritici, S. nodorum, S. avenae. علایم اولیه شامل لکه‌های کلروتیک تخم‌مرغی تا دراز است که با پیشرفت بیماری به مناطق نکروتیک و زخم‌های مشخص تبدیل می‌شود. در دمای 10–15 °C و رطوبت بالا بیماری می‌تواند به برگ‌های بالاتر و خوشه‌ها سرایت کند.

بلایت فوزاریومی خوشه (Fusarium)

عامل بیماری: Fusarium graminearum. در شرایط گرم و مرطوب اسپورها جوانه زده و گل، گلوم و سنبلچه را آلوده می‌کنند؛ آلودگی شدید می‌تواند بیش از 50٪ عملکرد را کاهش دهد و دانه‌ها را خشک و چروکیده کند.

پا خوره (TakeAll)

عامل بیماری: قارچ Gaeumannomyces graminis. آلودگی ریشه در پاییز رخ می‌دهد و در اوایل بهار به طوقه سرایت می‌کند؛ نشانه‌ها شامل کاهش پنجه‌ها، رشد کند، خوشه‌های عقیم و جداسازی راحت گیاهان از خاک است. ضدعفونی بذور و سمپاشی عموماً موثر نیست.

بیماری‌های ویروسی گندم

از جمله بیماری‌های ویروسی مهم می‌توان به موزائیک رگه‌ای گندم و کوتولگی زرد جو اشاره کرد. علایم شامل کوتاهی میانگره‌ها، برنزی شدن برگ، کاهش پنجه و سفید شدن خوشه‌ها می‌باشند. مدیریت شامل استفاده از ارقام مقاوم، کنترل ناقلین مانند شته‌ها و حذف علف‌های هرز است.

نماتدها

نماتد گالزای دانه (Seed Gall Nematode)

عامل بیماری: Anguina tritici. گال‌های نماتد همراه بذور منتقل می‌شوند؛ در شرایط مساعد گال‌ها نرم شده و لاروها به جوانه انتهایی و سپس گلچه‌ها نفوذ می‌کنند و گال‌های قهوه‌ای همراه با رسیدن دانه تشکیل می‌شود. کنترل از طریق استفاده از بذور بوجاری‌شده، تناوب با غیرغلات و از بین بردن بقایا و علف‌های هرز است.

نماتدهای مولد زخم ریشه (Root Lesion Nematodes)

عوامل: گونه‌هایی از جنس Pratylenchus مانند P. thornei, P. neglectus و غیره. علایم: لکه‌های زرد و کم‌رشدی موضعی، زخم‌های ریز روی ریشه که ابتدا روشن و سپس قهوه‌ای می‌شوند.

نماتدهای سیستی غلات (Cyst Nematodes)

عوامل: Heterodera spp. بوته‌های آلوده کم‌ رشد و ضعیف شده و در ریشه‌ها سیست‌های سفید تبدیل به قهوه‌ای مشاهده می‌شوند. کنترل مؤثر شامل آیش، تناوب با گیاهان غیرمیزبان، حذف بقایا و استفاده از نماتدکش همراه آب آبیاری است.

آفات مهم گندم

سن گندم

عامل: Eurygaster integriceps. سن گندم در مناطق سردسیر و کوهپایه‌ای مهم است؛ تغذیه آن از خوشه باعث پوک شدن دانه‌ها و کاهش کیفیت می‌شود. زمستان‌گذرانی در پوشش‌های گیاهی و مهاجرت به مزرعه در بهار از ویژگی‌های زیستی این آفت است. کنترل شامل سمپاشی زمان‌دار علیه پوره‌ها و حشرات بالغ با سموم مجاز است.

پروانه برگخوار (Leaf miner)

عامل: Syringopais temperatella. لاروها بین اپیدرم‌های برگ تغذیه می‌کنند و خطوط روشنی در امتداد رگبرگ‌های طولی ایجاد می‌شود. مدیریت شامل تناوب، شخم عمیق، تغذیه و آبیاری مناسب و در صورت نیاز سمپاشی می‌باشد.

سوسک سیاه گندم

عامل: Zabrus tenebrioides. لاروها به پارانشیم برگ آسیب می‌رسانند و حشرات کامل از خوشه تغذیه می‌کنند. کنترل ترکیبی شامل تناوب، شخم عمیق، مدیریت بقایا و در صورت نیاز کاربرد سموم است.

شته روسی گندم

عامل: Diuraphis noxia. حمله شته باعث لوله شدن برگ‌ها، کاهش رشد و ریزش دانه‌ها می‌شود. حذف علف‌های هرز، مدیریت آبیاری و کوددهی و سمپاشی به موقع (در مراحل حساس) توصیه می‌شود.

علف‌های هرز در مزارع گندم

تشخیص تیره‌ها و نوع برگ (پهن‌برگ یا باریک‌برگ) مهم است. علف‌های هرز با رقابت برای نور، آب و عناصر غذایی باعث کاهش رشد و عملکرد گندم می‌شوند. نمونه‌هایی از علف‌های هرز پهن‌برگ شامل گونه‌هایی مانند شقایق، بابونه، خردل وحشی و غیره و باریک‌برگ شامل یولاف، جو دوسر، فالرایس و غیره هستند.

روش‌های کنترل علف‌های هرز

روش‌های مؤثر شامل تناوب و آیش، شخم عمیق پی‌درپی، آبیاری قبل از شخم، استفاده از بذرهای سالم و بوجاری‌شده، رعایت تراکم مناسب بذر (گندم آبی: حدود 220 کیلوگرم/هکتار، گندم دیم: حدود 150 کیلوگرم/هکتار)، زمان‌بندی مناسب مصرف کود سرک پس از دفع علف‌های هرز، و در صورت نیاز کاربرد علفکش‌های مجاز می‌باشد.

خلاصه راهکارهای مدیریتی و توصیه‌های کلی

برای مدیریت جامع آفات و بیماری‌های گندم، ترکیب روش‌های زراعی، استفاده از ارقام مقاوم، انتخاب بذور سالم و بوجاری‌شده، مدیریت تغذیه‌ای مناسب، پایش مزرعه و کاربرد هدفمند و زمان‌بندی‌شده سموم و کودها ضروری است. حذف بقایا، حذف علف‌های هرز و اجرای تناوب با گیاهان غیرغلات نقش اساسی در کاهش جمعیت عوامل بیماری‌زا و آفت‌ها دارد.