آفت و بیماری رایج گندم

1. اقدامات کلی پیشگیری و محافظت
2. اقدامات زمانی و واکنش سریع در مزرعه
3. مهم‌ترین بیماری‌های گندم
4. پودری/کپک پودری (Powdery Mildew)
5. Septoria (لکه/پلاسیت برگ)
6. زدک‌ها (Rusts)
7. فوزاریوم هد بلیچ (Fusarium Head Blight)
8. Lo ose Smut (سوت آزاد)
9. Crown Rot (پژمردگی پایه)
10. نخستین اختلالات باکتریایی
11. بیماری‌های ویروسی
12. آفات مهم گندم
13. Hessian Fly (مگس هسیان)
14. نتیجه‌گیری و توصیه‌های عملی

اقدامات کلی پیشگیری و محافظت

برای محدود کردن اثر آفات و بیماری‌ها باید از مجموعه‌ای از اقدام‌ها استفاده کرد؛ از جمله انتخاب رقم مناسب، مدیریت کشت و رعایت بهداشت مزرعه. پیشگیری معمولاً تاثیرگذاری بیشتری نسبت به درمان دارد، به‌خصوص در موارد باکتری‌ها و ویروس‌ها که درمان موثری وجود ندارد.

• استفاده از رقم‌های مقاوم یا دارای تحمل در برابر بیماری‌ها و آفات شایع منطقه.
• استفاده از بذرهای سالم، پاک و دارای گواهی.
• در صورت لزوم، انجام ضدعفونی بذر با قارچ‌کش‌ها (مشورت با کارشناس محلی).
• هماهنگ‌سازی زمان کاشت با شرایط اقلیمی و کاهش دوره‌های حساس.
• اجرای دوره تناوب زراعی با گیاهانی که میزبان مشترک آفات و بیماری‌های گندم نباشند.
• حذف علف‌های هرز و مدیریت بقایای گیاهی برای کاهش تکیه‌گاه و زمستان‌گذرانی پاتوژن‌ها و آفات.
• حفظ وضعیت غذایی و آبی مطلوب گیاه برای افزایش مقاومت طبیعی و شادابی محصول.
• پایش منظم مزرعه و نمونه‌برداری در دوره‌های حساس (رطوبت بالا، دماهای معتدل).
• آشنایی با چرخه زندگی عامل بیماری/آفت و شرایط مساعد گسترش آن.

عمل در مواجهه با سابقه آلودگی یا مشاهده علائم

در صورت وجود سابقه مزرعه یا مشاهده علائم اولیه، ممکن است نیاز به اقدام پیشگیرانه یا کنترلی باشد. بیماری‌های قارچی و آفات خاک‌زاد اغلب نیازمند اقدامات پیشگیرانه‌اند، در حالی که بسیاری از حشرات توان پراکنش بالایی دارند و در صورت بروز در مزارع همسایه لازم است زود اقدام شود.

• واکنش سریع و دقیق: تشخیص زودهنگام بیماری یا آفت کمک می‌کند تا محصول به‌صورت هدفمند و با حداقل استفاده از مواد شیمیایی کنترل شود.
• داشتن برنامه مشخص سم‌پاشی قارچ‌کش در دوره رشد: قارچ‌کش‌ها معمولاً کارایی محافظتی بهتری دارند و ممکن است نیاز به تکرار کاربرد در شرایط مساعد رشد پاتوژن باشد.
• اطلاع از سابقه مقاومت پاتوژن‌ها به ترکیبات فعال: استفاده مکرر از یک ترکیب می‌تواند منجر به مقاومت شود.

مهم‌ترین بیماری‌های گندم

بسیاری از کشاورزان در بهار (حدود ماه مه در نیمکره شمالی) برای محافظت گیاه در مرحله تولید مثلی هزینه و تلاش بیشتری صرف می‌کنند. بیماری‌های پوششی برگ (foliar diseases) یکی از عوامل اصلی افت عملکردند. در ادامه رایج‌ترین بیماری‌ها همراه با علائم، شرایط مساعد و شیوه‌های مدیریتی آمده است.

پودری (Powdery Mildew)

عامل بیماری قارچ Blumeria graminis f. sp. tritici است و می‌تواند تا حدود 25% کاهش عملکرد ایجاد کند. رشد عامل در هوای خنک (10–20 °C) و رطوبت بالا (بیش از 85٪) تسریع می‌شود. علائم اولیه به‌صورت لکه‌های زرد روی برگ ظاهر شده و سپس روی آن پودر سپید (اسپورهای قارچ) دیده می‌شود؛ معمولاً از برگ‌های پایینی شروع و به سمت بالا گسترش می‌یابد.

مدیریت:

• استفاده از رقم‌های مقاوم.
• حذف گندم خودروی (volunteer) و میزبان‌های دیگر.
• دوره تناوب زراعی.
• مصرف محتاطانه کود نیتروژن.
• استفاده از پوشش بذر و قارچ‌کش‌های برگی در صورت لزوم (با مشورت کارشناس).

Septoria (لکه/پلاسیت برگ)

عامل اصلی Septoria tritici است و می‌تواند در شرایط شدید تا 50% کاهش عملکرد ایجاد کند. علائم اولیه به‌صورت لکه‌های کشیدهٔ کلروتیک روی برگ است که همراه با نقاط سیاه (پیکنیدیا) و در ادامه نکروز بافت همراه می‌شود. مقاومت رقم‌ها، کاشت دیرتر و کاربرد قارچ‌کش در مراحل ابتدایی موثرند.

توجه: مقاومت گسترده به گروه استروبیرولین در میان جمعیت‌های Septoria گزارش شده؛ بنابراین از ترکیب و نوبت‌دهی صحیح قارچ‌کش‌ها استفاده کنید.

زدک‌ها (Rusts)

سه گونهٔ مهم Puccinia عبارت‌اند از:

• زدک قهوه‌ای (Puccinia recondita) — برگ‌ها
• زدک سیاه (Puccinia graminis f. sp. tritici) — ساقه‌ها
• زدک نواری/زرد (Puccinia striiformis) — برگ‌ها، گردن و گلگاه‌ها

علائم شامل برجستگی‌های زرد تا قهوه‌ای/قرمز (پوستیول‌ها) است. مدیریت بر پایه ترکیب روش‌ها است: استفاده از رقم‌های مقاوم، کنترل گندم خودروی پاییزه، زمان کاشت مناسب، درمان بذر و در صورت نیاز، سم‌پاشی برگی.

فوزاریوم هد بلیچ (Fusarium Head Blight)

عامل اصلی Fusarium graminearum است و از بدترین بیماری‌های جهانی گندم به‌شمار می‌آید؛ می‌تواند بیش از 50% کاهش عملکرد به‌همراه تولید میکوتوکسین‌های خطرناک (مثل وومیتوکسین) ایجاد کند. آلودگی در مرحلهٔ گل‌دهی رخ می‌دهد و خوشه‌ها سفید و دانه‌ها تغییر رنگ و چروکیده می‌شوند. سطوح سموم باید در استانداردهای غذایی رعایت شود (مثلاً <2 ppm برای برخی مصارف).

مدیریت ترکیبی شامل: استفاده از رقم‌های مقاوم، مدیریت بقایای گیاهی، دوره تناوب مناسب، کاربرد قارچ‌کش در زمان مناسب و برداشت بهینه (رطوبت دانه هنگام برداشت تاثیرگذار است) است. کنترل شیمیایی به‌تنهایی معمولاً کافی نیست.

Loose Smut (کپک آزاد)

این بیماری بذری است و در مناطقی که بذور بین کشاورزان جابه‌جا می‌شود شایع‌تر است. در خوشهٔ آلوده، دانه‌ها و گل‌ها با جرم‌های اسپور جایگزین می‌شوند که در زمان باد آزاد می‌شوند. کاهش عملکرد معمولاً پایین است اما در موارد شدید تا 30% گزارش شده است.

پیشگیری: استفاده از بذر سالم و مقاوم، پوشش‌های قارچی بذر و در برخی سیستم‌ها کاربرد بیوآگنت‌هایی مانند Trichoderma viride قبل از کاشت (با رعایت دستورالعمل و مشورت) می‌تواند مفید باشد.

Crown Rot (پژمردگی پایه)

عموماً در گندم زمستانه و خاک‌های رسی شایع است و عامل معمول Fusarium pseudograminearum است. از علائم می‌توان به تغییر رنگ قهوه‌ای در پایه ساقه تا چند بند و ایجاد سرسفید (whitehead) اشاره کرد؛ گیاهان مستعد خوابیدگی و کشیده‌شدن می‌شوند.

مدیریت: کاشت زودهنگام (در گندم زمستانه)، دوره تناوب، مدیریت بقایا، تامین روی مناسب و استفاده از رقم‌های مقاوم توصیه می‌شود.

اختلالات باکتریایی: Bacterial Leaf Streak (Black Chaff)

عامل این بیماری باکتری Xanthomonas translucens است و در آب‌وهوای گرم و مرطوب بیشتر بروز می‌کند؛ در شرایط شدید تا 40% کاهش عملکرد گزارش شده است. علائم به‌صورت لکه‌های آبگرفتگی روی برگ و در موارد پیشرفته رنگ‌پریدگی و لکه‌های سیاه بر روی گلگاه‌ها است.

کنترل محدود است (محدودیت اثر ترکیبات با پایهٔ مسی)؛ بهترین اقدام پیشگیرانه استفاده از رقم مقاوم، بذر سالم و مدیریت بقایا و علف‌های هرز است.

بیماری‌های ویروسی

برای بیماری‌های ویروسی راه درمانی وجود ندارد؛ لذا پیشگیری تنها گزینهٔ مؤثر است. مهم‌ترین اقدامات شامل استفاده از رقم‌های مقاوم، کنترل گندم خودروی پاییزه و مدیریت ناقلان ویروسی (حشرات ناقل) است. بیماری‌هایی مانند Barley Yellow Dwarf و Wheat Streak Mosaic از اهمیت بالایی برخوردارند.

آفات مهم گندم

آفات حشره‌ای معمولاً به صورت سالانه مشکل‌زا نیستند اما شدت آفت ممکن است بین سال‌ها و مناطق متفاوت باشد. کشت مداوم گندم یا تک‌کشت غلات می‌تواند جمعیت آفات را افزایش دهد. آفات رایج شامل: پشهٔ گندم (Wheat midge)، مگس Hessian، آفت ریشک‌دار ساقه (Wheat Stem Sawfly)، تریپس‌ها، شته‌ها، کرم‌های برش‌دهنده (Cutworms)، کرم‌های ارتشی (Armyworms)، سوسک برگ‌خوار غلات (Cereal Leaf Beetle)، گونه‌های Helicoverpa و کنه‌ها هستند. نماتدهای ریشه (Meloidogyne spp.) نیز در جمعیت بالا می‌توانند خسارت قابل توجه ایجاد کنند.

Hessian Fly (Mayetiola destructor)

یکی از مخرب‌ترین آفات گندم است و در اغلب مناطق کشت گندم گزارش شده است. لاروها در غلاف برگ نزدیک گره تغذیه می‌کنند؛ حمله در مرحله نهال ممکن است منجر به مرگ گیاه شود و در مراحل بعدی سبب ضعیف شدن ساقه و شکستگی در هنگام برداشت می‌گردد.

مدیریت:

• کاشت پس از تاریخ خالی از هسیان فلای (بر اساس تقویم منطقه‌ای).
• اجتناب از سیستم‌های کشت بدون شخم در مناطق مشکل‌دار و کنترل گندم خودروی پاییزه.
• پایش زمستانه برای اشکال زمستانی آفت و در صورت لزوم استفاده ترکیبی از درمان بذر و حشره‌کش‌های برگی با مشورت کارشناس.
• دوره تناوب و مدیریت کود نیتروژن به صورت محتاطانه که می‌تواند تراکم جمعیت را تحت تاثیر قرار دهد.

نتیجه‌گیری و توصیه‌های عملی

برای حفظ عملکرد و کیفیت گندم، ترکیب روش‌های مدیریتی بهترین رویکرد است: انتخاب رقم مناسب، استفاده از بذرهای سالم، مدیریت بقایا، دوره تناوب زراعی و پایش مستمر مزرعه. در صورت مشاهده علائم یا افزایش جمعیت آفات، سریعاً نمونه‌برداری کرده و با کارشناس زراعی محلی مشورت کنید. استفاده هدفمند از قارچ‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها با توجه به مقاوم‌سازی احتمالی پاتوژن‌ها و رعایت دوره کارنس، اهمیت دارد.