مروری بر کاربردهای مواد جانبی حاصل از کارخانجات چرم و سالامبور در تغذیه طیور گوشتی

با توجه به افزایش سریع جمعیت سالهای اخیر و تغییر در الگوی مصرف گوشت در کشور، تقاضا برای مصرف گوشت مرغ در کشور رشد فزاینده‌ای را نشان می‌دهد.

---

مروری بر کاربردهای مواد جانبی حاصل از کارخانجات چرم و سالامبور در تغذیه طیور گوشتی
اکرم قره‌داغی- آرش جوانمرد
با توجه به افزایش سریع جمعیت سالهای اخیر و تغییر در الگوی مصرف گوشت در کشور، تقاضا برای مصرف گوشت مرغ در کشور رشد فزاینده‌ای را نشان می‌دهد. علم تغذیه نقشی اساسی را در موفقیت این صنعت بر عهده دارد. از افقهای جدید موجود برای فرمولاسیون اقتصادی جیره، استفاده و اختصاص دادن درصدی از جیره به خوراک غیر متداول می‌باشد. از جمله خوراک غیر معمول موجود، ضایعات حاصل از کارخانجات چرم‌سازی است. با توجه به آمار کشتارگاههای کشور، روزانه از هر جلد پوست به طور متوسط 5/1-1 کیلو ضایعات خام باقی می‌ماند که تا حدود دارای ترکیبات مواد مغذی و اسید آمینه های مناسبی بوده و کاربرد آن در جیره طیور علاوه بر صرفه‌های اقتصادی، کاهش دهنده آلودگی محیط زیست می‌باشد .ضایعات حاصل از مراحل چرم‌سازی شامل تراشه های نرم پوست، سرپشم حیوانی، کلاژن می‌باشند. این ضایعات، ترکیباتی نزدیک به پودر ماهی را دارند ولی میتونین، لیزین و هیستیدین آنها کمتر می‌باشد، ‌کاربرد ضایعات چرم‌سازی را تا 4%‌ در جیره های جوجه‌های گوشتی در مرحله رشد و پایانی توصیه کردند.
‌در مورد ضایعات سرپشم حیوانی حاصل از فرآیند کردن چرم،‌ این مقدار تا 7 الی 8 درصد جیره می‌باشد. همچنین نتایج آزمایشات متعدد حاکی از این است که کاربرد ضایعات چرم در تغذیه جوجه‌های گوشتی، هیچگونه اثر بیماری زایی در کیفیت گوشت تولیدی، ایجاد نمی‌کند و از لحاظ اقتصادی در بعضی از جیره‌ها به علت افزایش مصرف خوراک و کاهش تلفات و قیمت تمام شده جیره، توجیه اقتصادی دارد. طراحی پروژه‌های تحقیقاتی مشابه در ایران برای دستیابی به اطلاعات جامع‌تر، توصیه می گردد. بهرحال آنچه نهایتاً می‌توان نتیجه گیری نمود این است که ضایعات چرم می‌تواند جایگزین مناسبی به جای پودر ماهی در جیره‌های بر پایه ذرت و سویا باشد.
مقدمه:
با توجه به افزایش سریع جمعیت سالهای اخیر و تعبیر در الگوی مصرف گوشت در کشور، تقاضا برای مصرف گوشت مرغ در کشور، رشد فزاینده‌ای را نشان می‌دهد. همچنین برگشت سریع سرمایه در صنعت مرغداری، موجب جذب سرمایه‌های هنگفت به این صنعت شده است. علم تغذیه نقشی اساسی در پرورش طیور دارد. تولید کنندگان معمولاً برای خود دارای فرمول غذایی معینی می‌باشند. به طور کلی وضعیت تغذیه در حال حاضر مشکلات زیادی را برای مرغداران ایجاد کرده است.
اغلب مرغداران در برنامه‌های غذایی طیور، فراوانی و کمیابی مواد اولیه را در فصول مختلف سال رعایت نمی‌کنند. کارخانه‌های تولید دان طیور اصولاً به دلیل فقدان نگرش بازار گردانی، نتوانستند برا ی تامین منابع مورد نیاز تولید دان، افق های جدیدی را باز نمایند. بی توجهی به پس مانده‌های تولیدی کشتارگاه های کشور، اعم از کشتارگاههای دام و طیور و کارخانه‌های تولید کنسرو ماهی، کارخانه‌های تولید لبنیات و غیره می‌تواند از دلایل این امر باشد. به دلیل وابستگی شدید کشور به دان مرغ، تا زمانی که نتوان با استفاده از ابزار تحقیق و توسعه به فرمولهای مناسبی دست یافت، به نظر نمی‌رسد که بتواند در این صنعت در عرصه صادرات موفق گردد. خوراک معمول و متداول مورد استفاده در تغذیه طیور عمدتاً به دلیل مصارف انسانی و محدود بودن سطح کشت محصول، همواره با نیاز مرغداران تطابق نداشته و همیشه مشکل آفرین بوده است. در عصر حاضر با پیشرفتهای فنون علمی، ‌استفاده از ضایعات یک سیستم تولیدی، به عنوان ماده خام برای سیستم جدید دیگر، امکانپذیر شده است که علاوه بر بازیافت اقتصادی ضایعات حاصل، ‌سودمندیهای جنبی نیز همانند کاهش آلودگی‌های محیط زیست را به همراه داشته است. مقادیر زیادی از ضایعات وجود دارند که می‌توانند به عنوان مواد خام، مستقیم یا بعد از فرآوری، به مصرف تغذیه دام و طیور شوند. موفقیت در این امر عمدتاً به شکل منابع و چگونگی به کارگیری آنها بستگی دارد. از منابع غیر معمول می‌توان به ترکیبات پتروشیمیائی، ضایعات کراتینی، زباله‌های خانگی و شهری، فضولات حیوانات مزرعه و اخیراً ضایعات کارخانجات چرم و سالامبور اشاره نمود.
گاو بومی ایران با جمعیت 7/6 میلیون رأس حدود 5/31 درصد تولید پروتئین حیوانی در داخل کشور را به خود اختصاص داده است. سهم تولید گوسفند با جمعیت 51.4999.000 رأس خود حدود 44 درصد کل گوشت قرمز تولیدی کشور می‌باشد. از هر جلد پوست سنگین در کارخانجات چرم و سالامبورسازی بطور 5/1-1 کیلو ضایعات خام باقی می‌ماند که فساد پذیری سریعی داشته اما ارزش پروتئین خام آن بالا می‌باشد.
این مقاله سعی دارد که در یک نگرش اجمالی، کاربرد مواد خام حاصل از کارخانجات چرم و سالامبور را تغذیه طیور گوشتی مورد بررسی قرار دهد.
مواد خام حاصل از چرم سازی:
پوست
پوست، بزرگترین عضو بدن را تشکیل می‌دهد و چون قشر نازکی کلیه سطح بدن را پوشانده است وزن پوست حدود 7 درصد وزن بدن می‌باشد از سه لایه ابیدرم، ‌کوریوم و بافت زیر پوستی تشکیل شده است. طی روند چرم‌سازی، اپیدرم همراه بامواهای زبر به طریق واکنش شیمیائی Na2S و Ca(OH)2 جدا می‌شود. کوریوم لایه‌ای از پوست است که برای تولید چرم به کار می‌رود. بافت زیر پوستی شامل کلاژن و بافت چربی است. 40% پوست قابل تبدیل به چرم می‌باشد و بقیه پوست به عنوان ضایعات محسوب می‌شود. ضایعات ناشی از فرآیند مربوط 25-20% فرآیند مکانیکی 15-10%‌ضایعات ناشی از صاف کردن پشم (تقریباً15% می‌باشد)
1- تراشه های نرم پوست و سرپشم حیوانی:
بخشهای از پوست که از بخش کوریوم در طی فرآیند کردن پوست جدا می‌شوند تحت عناوین تراشه‌های نرم پوست( جدا شده توسط ماشین فلشینگ)،‌سرپشم حیوانی ( جدا شده توسط دست) نامیده می‌شود. محتوای مواد مغذی سرپشم حیوانی عبارت از 6/29% ‌ماده خشک، 3/61% پروتئین خام و 5/21% چربی در ماده خشک می‌باشد.
جدول1) میزان اسیدهای آمینه ترکیبات ازت دار تراشه نرم پوست،‌ سرپشم حیوانی و تراشه‌های کرومی را نشان می‌دهد

/* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:\"Table Normal\"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:\"\"; mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-para-margin:0in; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:\"Times New Roman\"; mso-ansi-language:#0400; mso-fareast-language:#0400; mso-bidi-language:#0400;} -->

 

اسیدهای آمینه	میانگین تراشه‌های نرم پوست	میانگین سرپشم حیوانی	میانگین تراشه‌های کرومی	پروتئینهای مایع آهکی
لیزین	4/14	13/60	12/40	3/94
آرژنین	7/58	3/38	3/67	9/02
هیستیدین	1/16	7/13	8/73	1/20
تریپتونان	0/23	0/72	0/57	-
تریونین	2/04	-	-	5/73
والین	2/51	1/63	1/68	6/04
لوسین	3/05	2/49	3/32	8/65
ایزولوسین	2	3/21	2/02	4/43
متیونین	1/03	1/18	1/24	0/25
سیستین	0/81	-	0/62	7/09
فنیل آلانین	2/31	-	1/59	5/09
تیروزین	1/04	2/39	2/52	6/12
گلایسین	21/47	1/73	1/69	3/88
پرولین	11/58	16/52	12/61	-
هیدروکسی پرولین	9/82	16/52	12/61	-
آلانین	8/22	-	-	3/34

آلانین    8/22    -     -     3/34
جدول یکبه خوبی نشان می‌دهد که میزان لیزین تراشه‌های نرم پوستکمتر از پروتئینهای گوشت است، میزان پائین تریپتوفان به علت محتوی کم بافت ماهیچه‌ای و رگهای خونی و همچنین غدد چربی و عرق است. میزان گلایسین تراشه های نرم پوست بالاست از آنجائی که گلایسین بسهولت متابولیزه می‌شود وقتی مقدار زیادی از آن به حیوان خورانده می‌شود مشکلی بوجود نمی‌آورد.

2- ضایعات ناشی از تولید چرم کروم:
ضایعات ناشی از چرم سازی کرومی عمدتاً شامل تراشه های زیر پوست. تراشه‌ها، تکه‌های رنگی می‌باشد. مقدار پروتئین خام این ضایعات 85-80% می‌باشد و ترکیب چرم‌نهایی متفاوت است. تراشه‌های ناشی از چرم سازی کرومی از نظر میتونین، ایزولوسین، لوسین و بعضی اسیدهای آمینه دیگر فقیر می‌باشد.

3- گلوتین:
گلوتین پودر خاکستری حاصل از تجزیه و به دنبال آن خشک نمودن ضایعات چرم سازی می‌باشد.
حداقل میزان پروتئین خام آن 12% و حداکثر میزان خاکستری 12% است چربی آن از 1% تجاوز نمی‌کند.
4- پروتئینهای حاصل از ضایعات محلولهای موبر
این بخش، ضایعات ناشی از پوست آهک خورده حاوی پروتئینهای استخراج شده از پوست است.
مقدار چربی این بخش معمولاً متغیر بوده ولی اکثر محققان میزان ان را 6% دانسته‌اند.
مقدار عناصر کم نیاز بخش پروتئین مایع آهکی در جدول شماره 2 آورده شده است.
جدول 2- مقدار عناصر کم نیاز (میلی گرم در هر کیلوگرم) در پروتئینهای مایع آهکی

/* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:\"Table Normal\"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:\"\"; mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-para-margin:0in; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:\"Times New Roman\"; mso-ansi-language:#0400; mso-fareast-language:#0400; mso-bidi-language:#0400;} -->

کروم	آهن	منگنز	روی	مس
0/19	0/39	0/086	3/25	0/09

5- مواد تجزیه شده حاصل از ضایعات چرم:
فرآورده های ناشی از این ضایعات ناشی از فرآوری جیر می‌باشد که از مواد حائز اهمین کار آگلوتین می‌باشد که بخصوص در چرمهای با منشاء گوسفندی تولیدی می‌شود. در چرم با منشاء خرگوش ماده دیگری به نام تونامین تولید می‌شود که حائز اهمیت تر از کاراگلوتین می‌باشد.
آزمایشات مختلف گزارش کردند که تونامین جهت تغذیه دام مناسبتر از کار اگلوتین می‌باشد.
آزمایشات تغذیه‌ای ضایعات چرم در طیور گوشتی
در یک آزمایش جایگزینی کلاژن حاصل از عمل‌آوری قلیایی تراشه‌های زیر پوست ناشی از چرم‌سازی کرمی به جای کنجاله با دام زمینی در جیره‌رشد جوجه‌های گوشتی مورد استفاده قرار گرفت تیمارهای آزمایش حاوی صفر، 4/6، 6/2، 18/28،‌کلاژن جایگزین شده بادام زمینی بودند نتایج تجزیه و تحلیل آماری به خوبی نشان داده که اختلاف معنی داری بین ارزش بیولوژیکی پروتئین خام وجود ندارد (05/0 <P)قابلیت هضم ظاهری در تمام گروههای آزمایشی مشابه بود و در نهایتمشخص گردید که از ضایعات جرم می‌توان به عنوان یک خوراک پروتئین دامی با ارزش کامل در تغذیه جوجه‌های گوشتی بهره برد.
Nedopil و همکاران (1975) طی دو آزمایش، به جای 2%‌پروتئین حیوانی از پروتئین مایع آهکی چرم استفاده کردند. در گروههای تحت آزمایش، وزن زنده جوجه‌های گوشتی 8/3 تا 3/6 درصد بیشتر از گروه مشاهده بود. در مقایسه با گروه شاهد میزان خوراک مصرفی به میزان به 2و4 درصد و هزینه‌های خوراک 7/0 و 8/2 درصد کاهش یافت خوراکهای آزمایشی اثر منفی بر درصد تلفات و کیفیت گوشت تولید ایجاد نکردند.
Splitek و همکاران (1917)‌در تغذیه جوجه‌های گوشتی در سن 49-22 روزگی از جیره حاوی 6/2%پروتئین مایع آهکی استفاده کردند میزان وزن نهائی یکسانی را با جیره شاهد بدست آورند. با این وجد، میزان خوراک مصرفی برای هر کیلوگرم افزایش وزن در دسته 2 درصدی بهترین حالت را داشت (19/2 کیلوگرم در مقابل 45/2 شاهد)
همچنین نتایج چندین آزمایش نشان داد که هیچگونه اثر بیماری زایی در کیفیت گوشت تولیدی هنگام استفاده از ضایعات مربوطه چرم مشاهده نشد و استفاده از 2%‌پروتئین مایع آهکی در مخلوط غذایی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه می‌باشد نتایج حاصل از کاربرد ضایعات چرم در تغذیه بلدرچین نیز نتایج مشابه را نشان داد.
Gaweeki و همکاران (1981)، از ضایعات چرم سازی برای تغذیه جوجه‌ها در دوره پایانی پرورش استفاده کردند، افزودن 6/5-2 درصد ضایعات جرم باعث افزایش وزن بیشتر با همان مقدار مصرف خوراک مساوی با جیره شاهد گردید بهرحال این آزمایش نیز به خوبی نشان داد که ضایعات جرم می‌تواند به عنوان یک منبع حیوانی در جیره های جوجه‌های گوشتی به جای پودردهی در جیره‌های بر پایه ذرت و وسویا مورد استفاده قرار گیرد.
جنبه‌بندی و پیشنهادات
ضایعات چرم یکی از فرآورده‌های فرعی صنایع دباغی است که از عمل آوری تکه‌های چرم به دست می‌آید. ضایعات حاصل از مراحل چرم سازی شامل تراشه‌های نرم پوست، سر پشم حیوانی، کلاژن می‌باشد که این ضایعات ترکیباتی نزدیک به پودر ماهی دارند و عمدتاً جایگزین پودر ماهی در جیره طیور می‌شوند نتایج آزمایشات متعدد حاکی از اقتصادی بودن افزودن ضایعات چرم به جیره‌های جوجه‌های گوشتی در دوره رشد و پایانی می‌باشد، حد مجاز افزودن این ضایعات را 4/5%‌جیره گزارش کرده‌اند. افزودن ضایعات چرم هیچگونه اثرات سوء بیماریزا بر کیفیت گوشت تولیدی نداشته است. اما به نظر می‌رسد که قبل از کاربرد باید ترکیبات مواد مغذی آن مورد آنالیز قرار گیرد چرا که بر حسب دام و سایر شرایط محیطی ترکیبات آن متغیر می‌باشد. لزوم اجرای طرحهای تحقیقاتی مشابه در ایران برای دستیابی به اطلاعات جامع‌تر، توصیه می‌گردد.