مزایا و معایب لجن استخر و فاضلاب برای درخت

امروزه به دلیل محدودیتهای قانونی که در مورد روشهای سوزاندن و دفن لجن فاضلاب در اراضی و اقیانوسها به وجود آمده است،متخصصین محیط زیست برای رهایی از مشکلات ناشی از لجن تولید شده در تصفیه خانه ها،استفاده از آن را به عنوان کود در کشاورزی توصیه میکنند.

مقدمه
از حدود صد سال پیش که تأثیر باکتریها و سایر میکروارگانیسمها در فراگیری،شیوع و انتقال بیماریها توسط آبهای آلوده مشخص شد،انسان به فکر پاک سازی آبهای آلوده و تصفیه فاضلابهای خانگی افتاد.برای جلوگیری از تجمع لجن فاضلاب و کاهش خطر آلودگی محیط زیست استفاده از آن در کشاورزی از حدود صد سال پیش در کشورهای اروپایی متداول گشت.امروزه به دلیل محدودیتهای قانونی که در مورد روشهای سوزاندن و دفن لجن فاضلاب در اراضی و اقیانوسها به وجود آمده است،متخصصین محیط زیست برای رهایی از مشکلات ناشی از لجن تولید شده در تصفیه خانه ها،استفاده از آن را به عنوان کود در کشاورزی توصیه میکنند.لجن فاضلاب رسوباتی است تشکیل شده از مواد معدنی و آلی که در مراحل مختلف تصفیه به صورت توده غلیظی از فاضلاب جدا میشود.این مواد به دلیل دارا بودن مقادیر قابل توجهی از ترکیبات آلی و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه میتوانند به عنوان یکی از بهترین و ارزانترین کودهای آلی برای اراضی کشاورزی مطرح باشند (باور و همکاران ،1992.
لجن فاضلاب رسوباتی است تشکیل شده از مواد معدنی و آلی که در مراحل مختلف تصفیه به صورت توده غلیظی از فاضلاب جدا میشود.این مواد به دلیل دارا بودن مقادیر قابل توجهی از ترکیبات آلی و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه میتوانند به عنوان یکی از بهترین و ارزان ترین کودهای آلی برای اراضی کشاورزی مطرح باشند.اما وجود پتانسیل سمی عواملی از قبیل فلزات سنگین در لجن ها که مهمترین فاکتور محدود کننده استفاده از آنها میباشد،نباید از نظر دور بماند.بسیاری از محققین کاهش کیفیت و عملکرد محصولات در کاربردهای بالای لجن فاضلاب را به دلیل وجود فلزات سنگین در لجن دانستند.لجن فاضلاب بسته به منبع آن دارای یک سری ویژگی های مثبت یا منفی برای خاک می باشد که در این مطالعه به برخی از این اثرات پرداخته میشود.
اما وجود پتانسیل سمی عواملی از قبیل فلزات سنگین در لجن ها که مهمترین فاکتور محدود کننده استفاده از آنها میباشد،نباید از نظر دور بماند.بسیاری از محققین کاهش کیفیت و عملکرد محصولات در کاربردهای بالای لجن فاضلاب را به دلیل وجود فلزات سنگین در لجن دانستند.لجن فاضلاب بسته به منبع آن دارای یک سری ویژگی های مثبت یا منفی برای خاک میباشد.
ویژگیهای مثبت
بهبود ویژگیهای فیزیکی خاک مثل هدایت هیدرولیکی، پایداری خاکدانه ها،تهویه،رطوبت خاک تخلخل،ظرفیت نگهداشت آب در خاک(به دلیل وجود مواد آلی فاضلاب) میباشد و افزایش عملکرد در گیاه به دلیل بهبود قابلیت جذب بسیاری از عناصر غذایی میشود و غنی از عناصر غذایی نیتروژن،فسفر،پتاسیم و کلسیم میباشد و میتواند یک منبع غذایی مهم برای گیاهان مطرح باشد و حاوی مقادیر متفاوتی از عناصر کم مصرف است که به آهستگی در خاک رها میشوند،به همین دلیل کابرد لجن فاضلاب باعث افزایش عناصر در خاک و پوشش گیاهای میگردد و به علاوه باعث افزایش مواد آلی در خاک نیز میگردد(یگانه،1383).
1-به عنوان کود در کشاورزی و تاثیر آن در عملکرد گیاه
امروزه استفاده از لجن فاضلاب به عنوان کود در کشاورزی در بسیاری کشورها رایج شده است.این ماده سرشار از مواد مغذی مورد نیاز گیاهان می باشد.در مطالعه ای که توسط متقیان و همکاران(1386)به منظور بررسی تأثیر مقادیر مختلف کمپوست،ورمی کمپوست،لجن فاضلاب و کود شیمیایی بر عملکرد دانه و پروتئین،محتوای کلروفیل برگ،میزان نیتروژن برگ و بذر در ارقام مختلف سویا، آزمایشی در سال 1385 در مجتمع اموزش عالی علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری انجام شد.کاربرد ضایعات آلی در نظام کشاورزی به عنوان راه حل مناسبی برای حفظ محیط زیست و بهینه سازی مصرف کودهای سشیمیایی در کشور در نظر گرفته شود.آزمایش در قالب اسپلیت پلات بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد.کرت های اصلی از 8 تیمار کودی تشکیل شد که عبارت بودند از:سطوح 20 و 40 تن در هکتار کمپوست زباله شهری،ورمی کمپوست و لجن فاضلاب،کود شیمیایی(سولفات پتاسیم و فسفات آمونیوم به میزان 75 کیلوگرم در هکتار)و شاهد(بدون کاربرد کمپوست یا کود شیمیایی).برای کرت های فرعی نیز سه ژنوتیپ از سویا (032،033 وJk )در نظر  گرفته شد.نتایج نشان داد که بیشترین عملکرد دانه و پروتئین سویا را تیمارهای لجن 20 و 40 تن در هکتار،کود شیمیایی و کمپوست زبله 40 تن در هکتار تولید کرد.همچنین نتایج نشان داده است که بین ارقام مختلف سویا تفاوت معنی داری از لحاظ تمام صفات مورد مطالعه مشاهده شد.بیش ترین عملکرد دانه و پروتئین را ژنوتیپ های Jk و 033 تولید کردند.هر سه رقم سویا در تیمارهای کودی لجن و کمپوست زباله 40 تن حداکثر میزان نیتروژن برگ را نشان دادند.همچنین لاین 032 در تیمارهای کودی لجن و کمپوست زباله 40 تن از بالاترین محتوای کلروفیل برگ برخوردار بود.
همین لاین در تیمارهای کودی لجن 20 و 40 تن،کمپوست و ورمی کمپوست 40 تن در هکتار بیشترین درصد نیتروژن و پروتئین بذر را نشان داد.عملکرد دانه از همبستگی مثبت و معنی داری با عملکرد پروتئین ،محتوای کلروفیل و درصد نیتروژن برگ برخوردار بود.
در مطالعه دیگری که توسط کریم پور و همکاران انجام گرفت به خوبی این موضوع مشهود گردید.بدین منظور در مرکز ایران،یک آزمایش صحرایی 5  ساله انجام شد.نرخ لجن فاضلاب مصرفی 100 و 0، 25 ،50 مگاگرم در هکتار  بود.در سال اول به کل پلات،در سال دوم به 4/5 ،در سال سوم به3/5 ،در سال چهارم به 2/5 و در سال پنجم به 1/5 هر پلات لجن اضافه گردید.پس از 5 سال گیاهان ذرت کشت شده در پلات ها برداشت شد.افزودن لجن فاضلاب به خاک منطقه مورد مطالعه موجب افزایش عملکرد گیاه گردید.در تیمارهای 1 سال کاربرد که از مصرف لجن در آنها 5 سال می گذرد همچنان عملکرد کاه و کلش و دانه بالاتر از عملکرد در پلات شاهد بود.بنابراین می توان نتیجه گرفت که کاربرد لجن حتی برای یکبار،در حالی که چندین سال از مصرف آن می گذرد،می تواند باعث افزایش عملکرد گیاه شود.عملکرد کاه و کلش مربوط به تیمارهای(  در سطح احتمال 1 درصد) و (  در سطح احتمال 5 درصد)، در حالی که برای دانه گیاه عملکرد تیمار(  در سطح احتمال 1 درصد)با تیمار شاهد تفاوت معنی دار نشان داد.به نظر می رسد که با افزایش حجم لجن مصرفی در پلات ها به تدریج اثرات منفی این ماده(از قبیل حضور فلزات سنگین و به هم خوردن تعادل C:N خاک)نیز افزایش می یابد.در نتیجه زمانی که حجم لجن فاضلاب از مقدار معینی فراتر می رود اثرات منفی لجن ر اثرات مثبت آن غالب شده،عملکرد گیاه رشد یافته در آن حجم دیگر روند افزایشی نداشته و در نتیجه بین عملکرد گیاه رشد یافته در این تیمار با پلات شاهد تفاوت معنی دار دیده نمی شود.از آنجایی که در گیاهان علفی حساسیت  دانه بیشتر از کاه و کلش می باشد،این حجم معین برای کاه و کلش گیاه حجم 50و25 می باشد.تعداد سال کاربرد لجن فاضلاب تأثیر معنی داری بر عملکرد دانه و کاه و کلش داشت.مقدار لجن فاضلاب مورد استفاده تنها بر عملکرد کاه و کلش مؤثر بود و اثری بر عملکرد دانه نداشت.عملکرد گیاه در سطح احتمال 1 درصد با نرخ کاربرد لجن فاضلاب همبستگی مثبت نشان داد(کریم پور و همکاران،1386).
2-تولید ورمی کمپوست
کودهای بیولوژیک به عنوان دریچه ای جدید برای حذف کودهای الی از چرخه کشاورزی است.یک راه حل برای افزایش مواد آلی خاک های زراعی،استفاده از کود های آلی از قبیل کود حیوانی و کود سبز و کودهای بیولوژیک مانند ورمی کمپوست(vermicompost )می باشد.ورمی کمپوست فناوری استفاده از انواع خاصی از کرمهای سطحی زی خاک است که به دلیل توان رشد و تکثیر بسیار بالا و پتانسیل قابل توجه برای مصرف انواع مواد آلی زاید،این قبیل مواد را به کود بیولوژیک تبدیل می کند.تولید ورمی کمپوست از دو جهت اهمیت دارد،نخست اینکه حجم زیادی از مواد زاید آلی با این روش بازیافت می شود و از نقطه نظر اقتصادی و زیست محیطی مهم است.دوم اینکه استفاده از ورمی کمپوست تولید شده در اراضی کشاورزی سبب بهبود کیفیت خاک و رشد گیاهان می شود که صرفه اقتصادی فراوانی را می تواند به دنبال داشته باشد.با توجه به محدود بودن منابع کودهای دامی استفاده از منابع کودهای آلی نظیر لجن فاضلاب امری مطلوب است.لجن فاضلاب به عنوان منبع غنی از عناصر مورد نیاز گیاه میباشد.به همین علت به عنوان کودی ارزان قیمت مورد توجه کشاورزان قرار گرفته است.در خاک های ایران مرکزی که بیشتر تحت تاثیر اقلیم خشک و نیمه خشک کمبود آهن و روی مشاهده می شود استفاده از لجن فاضلاب مفید است(یحیی بیدکی و همکاران،1386).
ویژگی های منفی استفاده از لجن فاضلاب
شامل تعداد زیادی ترکیبات شیمیایی مثل فلزات،ترکیبات آلی و هیدروکربن های آروباتیک،پاتوژل ها و ترکیبات آلی سمی است که همه این ها تهدید جدی بر علیه محیط زیست و فعالیت میکروبی است.بعضی از مواد شیمیایی،در اثر جذب توسط گیاهان وارد زنجیره غذایی انسان و حیوانات می شوند.لجن فاضلاب با توجه به منبع آن حاوی مقادیر متفاوتی از کاتیون های فلزی مضر برای گباهان و عناصر غذایی است و در واقع می توان گفت فلزات سنگین اصلی ترین موضوع مورد بحث در استفاده از لجن فاضلاب محسوب می شود(یگانه،1383).
1-تأثیر لجن فاضلاب در افزایش عناصر سنگین خاک
لجن فاضلاب تصفیه شده حاوی مقادیر زیادی عناصر پر مصرف و کم مصرف است که پس از اضافه شدن به زمین می تواند در افزایش رشد و عملکرد گیاه نقش به سزایی داشته باشد.با این وجود لجن فاضلاب دارای غلظت های بالای عناصر سنگین است که می تواند منجر به آلودگی خاک و انتقال این آلودگی به زنجیره غذایی شده و سلامتی حیوانات و انسان را با خطر مواجه کند.چرم و همکاران طی تحقیقی اثر استفاده از لجن فاضلاب تصفیه شده را بر روی خصوصیات شیمیایی خاک و جذب عناصر سنگین خاک مطالعه کردند.این مطالعه در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی اهواز با دو سطح لجن 50 و 100 تن در هکتار و تیمار شاهد(بدون کود)در چهار نکرار و در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی اجرا گردید.
نمونه برداریهای خاک در سه زمان 50 روز،90 روز و 6 ماه پس از کشت جو از عمق 30-0 سانتی متر خاک جهت تعیین خصوصیات شیمایی ، غلظت کاتیونها و آنیونهای محلول،غلظت عناصر پر مصرف و عناصر سنگین قابل جذب موجود در خاک انجام شد.لجن فاضلاب در دو سطح باعث افزایش معنی دار شوری ،ماده آلی،نیتروژن،فسفر کاتیونها و آنیونهای محلول به جز بیکربنات ،غلظت قابل جذب عناصر سنگین (آهن،روی و کادمیم)و کاهش معنی دار پتاس قابل جذب در هر خاک در مقایسه با تیمار شاهد شد.نتایج این تحقیق نشان داد که لجن فاضلاب غلظت عناصر سنگین را در خاک افزایش داده ولی در حد مجاز باقی مانده است.
لجن های فاضلاب ،محصولات فرعی غیر قابل اجتناب تصفیه پس آب هستند.در دهه های گذشته،افزایش معنی داری در تولید لجن فاضلاب حاصل از پس آب کارخانه های ناشی از محدودیت های اصلی در دورریزی پس آب و افزایش درصد خانوارهای مرتبط با پس آب کارخانه ها وجود داشته است.متعاقباً در حال حاضر جهان دستخوش افزایش سریعی در تولید فاضلاب است که در طی سالهای آتی مورد انتظار است.در حال حاضر از لجن فاضلاب به صورت صنعتی، مواد سوختنی و کمپوست سازی در مزارع استفاده می گردد.لجن فاضلاب،میزان زیادی مواد آلی با اثرات مطلوب روی خصوصیات فیزیکی ،شیمیایی و میکروبیولوژیکی خاک فراهم می کند.مواد آلی ساختار خاک ،میزان تهویه،پایداری دانه در برابر اثر قطرات باران و ظرفیت نگهداری آب و خاک را بهبود می بخشند.در واقع ،اضافه کردن کردن مواد آلی، از دست رفتن خاک و هرز آب را کاهش می دهد.به هر حال افزودن لجن فاضلاب به مقدار زیاد به خاک باعث انباشته شدن عناصر سنگین در خاک می شود و نیز نمک های محلول زیادی دارد که می توانند سمیت برای گیاه ایجاد کنند و یک منبع آلودگی ناشی از شستشوی بالقوه به آب های زیر زمینی باشند.آلودگی خاک خطرات روز افزونی برای سلامتی انسان ها و محیط زیست دارد.عناصر سنگین از جمله مهم ترین آلاینده های محیط زیست به شمار می آیند که در چند دهه اخیر به شدت مورد توجه تعداد زیادی از پژوهشگران قرار گرفته اند.بنابراین اطلاع از نحوه تاثیر ترکیبات آلی به صورت کود یا ضایعات در تغییرات غلظت و قابلیت جذب عناصر سنگین در به کارگیری موثر این مواد به عنوان مواد اصلاح کننده خصوصیات خاک ضروری است.
مطالعات بوزکورت و همکاران.(2003)نیز در این زمینه نشان داد که استفاده از لجن زیادی در افزایش غلظت عناصر سنگین در گیاه فاضلاب در کوتاه مدت نمی تواند تأثیر شود.در طی این مطالعه تأثیر نسبت های مختلف لجن فاضلاب و یک نوع کود دامی بر عملکرد میوه،رشد و تجمع عناصر غذایی و عناصر سنگین در درختان سیب ارزیابی شد.آزمایش به در قالب طرح کاملاً تصادفی با 4 تکرار در شرایط خشک در ون در ناحیه آناتولیای شرقی ترکیه در طی دو سال انجام شد.لجن فاضلاب با نسبت های 0، 10 ،20 ،40 و60 و کود دامی به نسبت  25 به خاک اضافه شدند.داده های دو ساله نشان داد که کاربرد لجن فاضلاب در خاک آهکی به طور معنی داری عملکرد میوه،عملکرد تجمعی محصول،رشد ساقه و غلظت های Mn ، Fe ،  Mg ، N و Zn را افزایش داد.این افزایش معمولاً در کاربرد کود دامی پایین تر بود.
کاربرد لجن فاضلاب و کود دامی باعث افزایش معنی داری در ابعاد تنه درخت و غلظت های Cr ، Ni ، Ca ، K ، P و Cd در نمونه های برگ نشدند.نتایج دو ساله این تحقیق ثابت کرد که کاربرد لجن فاضلاب برای درخت سیب باعث سمیت در برگ ها نمی شود،اگر چه کاربرد طولانی مدت ممکن است باعث افزایش فلزات سنگین در خاک و وارد شدن آن به درختان در کمیت های بالا شود.
در آزمایش دیگری که توسط سر کار و همکاران(2004) در دهلی نو انجام گرفت نتایج نشان داد که بین عناصر سنگین موجود در لجن فاضلاب در خاک های تیمار شده با آن و عناصر موجود در گیاه همبستگی خوبی وجود دارد.برای این منظور نمونه های خاک از نقاط مختلف یک مزرعه که سابقه تاریخی از نظر استفاده از لجن فاضلاب داشت برداشت شدند به منظور نمونه شاهد از مزرعه مجاور نمونه هایی برداشت شدند و خاک و نمونه های گیاهی آنالیز شدند.
2-اثر لجن فاضلاب بر قابلیت جذب عناصر کم مصرف و فلزات سنگین در خاک هایی با pH متفاوت
 افزودن لجن فاضلاب به مقدار زیاد به خاک باعث انباشته شدن عناصر سمی در خاک می شود در مطالعه ای که توسط واثقی و همکاران(1382) انجام گرفت نتیجه گرفته شد که مقدار افزودن لجن فاضلاب به خاک باید بر اساس مقدار افزایش میزان قابل جذب این فلزات در خاک ارزیابی گردد.پژوهش به صورت آزمایش فاکتوریل در چارچوب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام گرفت.تیمارها شامل لجن فاضلاب در مقادیر 0 ،50،100،200 تن در هکتار و خاک شامل خاک رشتpH=6.8 لنگرود pH=4.8 ،لاهیجان pH=5.7 و اصفهان pH=7.9 بود که زیر کشت گیاه ذرت Zea mays قرار گرفتند.لجن فاضلاب باعث افزایش معنی دار مقدار قابل استخراج(به روش DTPA )آهن،روی،مس،کادمیم و نیکل در هر چهار خاک شد.این افزایش متناسب با افزایش مقدار لجن با افزایش مقدار لجن بود.مقدار عنصر فوق در خاک لنگرود به دلیل اسیدی بودن بیشترین و در خاک اصفهان به دلیل قلیایی بودن کمترین بود.افزایش لجن فاضلاب به خاک باعث افزایش رشد گیاه و نیز افزایش مقدار جذب فلزات در اندام هوایی ذرت گردید که متناسب با کاهش pH   خاک بود.در نتیجه استفاده از لجن فاضلاب به عنوان کود آلی در خاک ، به ویژه در خاک های اسیدی ،ممکن است باعث افزایش قابلیت جذب فلزات سنگین حتی در حد سمیت گردد.
3-تأثیر استفاده از لجن فاضلاب در افزایش سرب
سرب یکی از آلاینده های عمده محیط بوده و برای انسان بسیار سمی است.میانگین فراوانی سرب در پوسته زمین در حدود  15 تخمین زده می شود.مقدار کل سرب در خاک های کشاورزی بین    2-200 در مناطق غیرآلوده متغیر است.اگر چه گونه سرب می تواند به طور قابل توجهی از خاکی به خاک دیگر تفاوت کند.سرب را به عنوان کم تحرک ترین عنصر در میان دیگر فلزات سنگین گزارش می کنند.
حلالیت سرب با آهک دهی می تواند کاهش یابد و واکنش قلیایی خاک سرب را به صورت هیدروکسید،فسفات یا کربنات رسوب می دهد.تشکیل کمپلکس های آلی سرب که پایدار هستند مواد آلی را به عنوان منبع مهم سرب در خاک های آلوده معرفی می کند.نتایج کرمی در تحقیقی نشان داد که در اثر افزودن لجن فاضلاب به خاک غلظت سرب و مس قابل جذب نیز در اعماق مختلف افزایش معنی داری مشاهده شد که نشان می دهد این دو فلز نیز در خاک دارای تحرک بوده و هر دوی این فلزات دارای همبستگی بالایی با کربن آلی بوده اند و به نظر می رسد عامل اصلی افزایش قابلیت جذب و تحرک آنها در خاک تشکیل کمپلکس های محلول با مواد آلی است(کرمی 1383).
4-تأثیر استفاده از لجن فاضلاب بر غلظت جیوه در خاک
افزایش بازدهی محصولات کشاورزی در واحد سطح یکی از اولویت های مهم جهت تهیه غذای مورد نیاز جمعیت در حال رشد کشور می باشد.یکی از راهکارهای این مسأله افزودن کودهای مختلف به خاک می باشد.در کشوری مانند ایران جایگزینی کودهای معدنی با کودهای آلی ضروری به نظر می رسد چرا که مصرف فزاینده کودهای شیمیایی در پنجاه سال اخیر اثرات منفی زیادی بر ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک وارد کرده و از طرف دیگر مقدار ماده آلی ،به عنوان یکی از ارکان مهم باروری خاک،در سطح وسیعی از زمین های کشاورزی ایران پایین می باشد.
عمده ترین منابع تأمین کننده مواد آلی خاک ها عبارتند از:
فضولات دامی،بقایای گیاهی،لجن فاضلاب و کمپوست.از این میان استفاده از لجن فاضلاب به عنوان کود آلی در خاک های کشاورزی که از آن به عنوان بهترین تدبیر زیست محیطی عملی یاد شده و در سال های اخیر به دلیل ارزان بودن ،رواج زیادی یافته،علاوه بر حاصلخیزی خاک مشکل دفع این مواد را نیز تا حدودی رفع می کند این ماده سرشار از مواد مغذی موردنیاز گیاهان(nutrients )مثل نیتروژن (N )و فسفر(P )است که می تواند اثر مثبتی بر عملکرد گیاهان داشته باشد،لجن فاضلاب با افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و درصد ماده آلی خاک بر بهبود کیفیت و افزایش باروری آن اثرات مثبتی داشته و نیز موجب افزایش مقاومت خاک در برابر فرسایش می شود،اما از سوی دیگر در تصفیه فاضلاب فلزات سنگینی مثل جیوه،سرب و کادمیوم از بین نرفته،در هنگام استفاده از لجن در زمین های زراعی این عناصر به خاک و به دنبال آن به زنجیره غذایی
انسان و حیوان منتقل می شوند.در واقع اصلی ترین عامل ایجاد نگرانی در تیمار زمین با لجن فاضلاب حضور فلزات سنگینی مثل جیوه(Hg )می باشد.که این امر موجب کاهش ارزش این ماده برای کشاورزی می شود جیوه یک سم عصبی قوی محسوب می شود که می توانند از جفت و نیز سد خونی مغزی عبور کند.غلظت جیوه موجود در لجن فاضلاب می بایست بین 15 تا 25 میلی گرم بر کیلو گرم باشد تا بتوان آن را به عنوان کود در زمین های کشاورزی پذیرفت.در شهرهای صنعتی مانند اصفهان به دلیل وجود تصفیه خانه های فاضلاب،استفاده از لجن فاضلاب در کشاورزی از دیر باز مرسوم بوده است اما به جنبه های زیست محیطی این مساله توجه کافی نشده است.در این شهر سالانه به طور متوسط 10 تا 20 مگاگرم بر هکتار لجن ( ) فاضلاب به کار می رود که یکی از مضرات استفاده از این کود محسوب می شود(کریم پور و همکاران،1385).
نتیجه گیری و پیشنهادها
قیمت ارزان و در دسترس بودن لجن فاضلاب از یک طرف و از طرف دیگر مزایای مثبت آن،استفاده از این ماده را به عنوان کود در کشاورزی مطرح می کند.با توجه به اینکه بررسی منابع نشان می دهد استفاده کوتاه مدت این ماده نمی تواند زیانی به گیاه برساند و در طولانی مدت باعث تجمع عناصر سنگین در خاک می شود می توان از این ماده به عنوان کود در کشاورزی استفاده کرد البته در صورتی که بتوان به همراه آن از مواد اصلاحی مانند زئولیت(نوعی کانی سیلیکاتی)که استفاده از آن منجر به حذف فلزات سنگین می شود استفاده کرد مشکل تجمع فلزات سنگین نیز برطرف خواهد شد.