چکیده: این مقاله به مروری فنی و کاربردی درباره کود سولفات روی (ZnSO4) میپردازد؛ اهمیت عنصر روی در فرایندهای فیزیولوژیک گیاه، نشانههای کمبود، فرمهای تجاری سولفات روی، روشها و زمانهای مناسب کاربرد (خاکی، چالکود، محلولپاشی)، مقادیر پیشنهادی برای گروههای مختلف گیاهی، اثرات pH و بافت خاک، مزایا و محدودیتها و نکات ایمنی و آزمون خاک تشریح شدهاند. هدف ارائه راهکارهای عملی مبتنی بر شواهد برای بهینهسازی مصرف سولفات روی و افزایش بازده محصول همراه با جداول مقایسهای و توصیههای اجرایی است.
- مقدمه و اهمیت عنصر روی
- نقش زیستشیمیایی روی در گیاهان
- علائم کمبود عنصر روی
- فرمهای تجاری سولفات روی
- روشها و زمانهای کاربرد
- مقادیر و نرخهای پیشنهادی
- مقایسه روشهای کاربرد
- تأثیر بافت و pH خاک
- مزایا و محدودیتها
- نکات ایمنی و احتیاط
- پایش و آزمون خاک
- نتیجهگیری و توصیههای عملی
مقدمه و اهمیت عنصر روی
عنصر روی یکی از ریزمغذیهای حیاتی برای گیاهان است که با وجود مصرف در مقادیر بسیار کم، نقشهای تعیینکنندهای در فتوسنتز، سنتز پروتئین، تشکیل بذر و عملکرد آنزیمها دارد. کمبود این عنصر، کاهش رشد، زردی بین رگبرگی و افت محصول را به دنبال دارد.
در بسیاری از مناطق زراعی، بهویژه خاکهای آهکی، سبک یا فرسایشیافته، دسترسی ریشه به روی محدود است؛ بنابراین تامین به موقع از طریق کودها مانند سولفات روی از نظر اقتصادی و زیستمحیطی ضروری به نظر میرسد.
سولفات روی (ZnSO4) بهعنوان رایجترین منبع تجاری روی، به صورت مونوهیدرات یا هپتا هیدرات و در فرمتهای پودری، گرانولی یا کریستالی عرضه میشود و قابلیت حل بالا در آب آن را برای محلولپاشی و کوددهی خاکی مناسب میسازد.
نقش زیستشیمیایی روی در گیاهان
عنصر روی به عنوان کوفاکتور برای بیش از 200 آنزیم شناخته شده است؛ این آنزیمها در مسیرهای سنتز اسیدهای آمینه، تولید هورمونهای رشد، تثبیت غشای سلولی و تولید کلروفیل دخالت دارند و فقدان آن عملکردهای پایهای سلول را مختل میکند.
روی به تنظیم رشد ریشه و تقسیم سلولی کمک میکند و از این رو در مراحل اولیه توسعه گیاه (نوک ریشه و جوانهها) تاثیر قابل توجهی دارد؛ تامین کافی روی موجب افزایش جذب سایر عناصر مغذی نیز میشود.
در نتیجه، مدیریت هدفمند روی میتواند کیفیت محصول (اندازه، یکنواختی، محتوای پروتئین) و مقاومت گیاه در برابر استرسهای محیطی را بهبود دهد؛ بنابراین در برنامههای کودی باید سولفات روی بهعنوان یک ابزار مکمل در نظر گرفته شود.
علائم کمبود عنصر روی
علائم کمبود روی غالباً شامل کلروز بین رگبرگی (زردی با حفظ رگبرگها)، کاهش رشد طولی شاخهها و برگهای کوچک یا تغییر شکل یافته است؛ در برخی گونهها لکهها و نکروز نیز رخ میدهد.
کمبود مزمن روی میتواند باعث تاخیر در گلدهی، کاهش تعداد و کیفیت میوه و افزایش حساسیت به آفات و بیماریها شود؛ مشاهده علائم بر روی گیاه لزوماً نشانگر کمبود موضعی نیست و نیاز به آزمون خاک دارد.
از آنجا که علائم روی ممکن است با کمبود سایر ریزمغذیها مشابه باشد، تشخیص قطعی باید بر اساس ترکیب مشاهده میدانی و نتایج تجزیه خاک و برگ انجام شود تا راهکار درمانی مناسب تعیین گردد.
توجه: مشاهده علائم کلروز بین رگبرگی همراه با کاهش رشد طولی شاخهها نشانهای قوی از کمبود روی است؛ اما قبل از تجویز، آزمایش خاک و برگ را انجام دهید تا از علت دقیق مطمئن شوید.
سولفات روی در فرمهای مختلفی عرضه میشود: مونوهیدرات، هپتاهیدرات، پودری، گرانوله و کریستالی. هر فرم از نظر درصد فلز روی (معمولاً بین 18 تا 36 درصد در بازارهای مختلف) و قابلیت حل متفاوت است.
فرمهای آبدار (مانند هپتاهیدرات) معمولاً حلپذیری بالاتری دارند و برای محلولپاشی مناسبند؛ فرمهای گرانوله برای کاربرد خاکی و کاربری در برنامههای زمستانه یا چالکود ترجیح داده میشوند.
در انتخاب محصول به درصد روی و ناخالصیهایی مانند کلر یا منگنز توجه کنید؛ نمونههای فاقد کلر برای برخی محصولات حسّاستر مناسبتر بوده و بستهبندی و روش نگهداری نیز روی کیفیت نهایی تاثیر دارد.
روشها و زمانهای کاربرد
روشهای معمول کاربرد سولفات روی عبارتند از: افزودن به خاک (پخش سطحی یا چالکود)، محلولپاشی روی برگ و استفاده نواری یا مخلوط با کود زمستانه؛ انتخاب روش وابسته به نوع محصول، شدت کمبود و وضعیت خاک است.
برای درختان میوه، بهترین زمان کاربرد خاکی اغلب اواخر زمستان یا اوایل بهار پیش از جوانهگشایی است. چالکود در پای درخت با مخلوطی از گوگرد و کود دامی میتواند اثربخشی را افزایش دهد.
محلولپاشی برگی سریعترین راه افزایش در دسترس بودن روی برای گیاه است؛ نسبتهای معمول در محلولپاشی برای درختان میوه 3–5 در هزار و برای محصولات زراعی 3–4 در هزار گزارش شدهاند، ولی باید با آزمایش دفترچه راهنمای محصول و مشاوره محلی تطابق یابد.
برای محصولات زراعی، کاربرد خاکی بهصورت افزودن 60–80 کیلوگرم سولفات روی در هکتار همراه با کود زمستانه یا پیش از کاشت، متداول است؛ در مزارع با کمبود شدید، کاربرد یکباره سنگین ممکن است تا چند سال نیاز را پوشش دهد.
توجه به مرحله رشد گیاه هنگام محلولپاشی مهم است: از پاشش در زمان گلدهی یا روی بافتهای بسیار حساس خودداری کنید و در شرایط گرم و آفتابی نیز از محلولپاشی برگ پرهیز کنید تا سوختگی رخ ندهد.
راهکار عملی: در خاکهای آهکی یا سرد در بهار، ترکیب کاربرد خاکی سولفات روی با اصلاحکنندههای آلی یا اسیدکنندههای خاک میتواند دسترسی عنصر را افزایش دهد.
مقادیر و نرخهای پیشنهادی
مقادیر پیشنهادی همیشه باید بر اساس تجزیه خاک و برگ تعیین شود؛ با این حال، محدودههای مرجع برای برنامهریزی عبارتند از: درختان میوه 100–500 گرم در سال به ازای هر درخت (بسته به سن و گونه)، محصولات زراعی 60–80 کیلوگرم در هکتار (کود خاکی)، و محلولپاشی برگ 3–5 در هزار.
برای درختان جوان و نهالها معمولاً دوزهای بالاتری به نسبت وزن خشک گیاه لازم است؛ تقسیم کود به دفعات کمتر با مقادیر مناسب اغلب کاراتر و کمریسکتر از یک بار کوددهی سنگین است.
در شرایطی که سرعت پاسخ نیاز است (مثلاً در فصل رشد فعال و مشاهده علائم)، محلولپاشی برگ بهعنوان اقدام کوتاهمدت و استراتژیک توصیه میشود، در حالی که اصلاح خاکی برای تامین پایدار در فصلهای بعدی مناسبتر است.
مقایسه روشهای کاربرد (خلاصه)
| معیار | محلولپاشی برگی | کاربرد خاکی (پخش/چالکود) | گرانوله/دانهای |
| سرعت اثر | بسیار سریع | متوسط تا کند | متوسط |
| پایداری در خاک | موقت | طولانیتر | طولانی |
| هزینه/هکتار | کم تا متوسط (بسته به دفعات) | متوسط | متفاوت، مقرونبهصرفه |
| مناسب برای | کمبود حاد، محصولات حساس | اصلاح مزمن خاک، باغات کهنسال | کاربری زمستانه و ذخیرهای |
تأثیر بافت و pH خاک بر دسترسی روی
pH خاک نقش کلیدی در دسترسی روی دارد؛ در خاکهای قلیایی (pH بالا) یونهای روی سریعاً تثبیت شده و در دسترس ریشه قرار نمیگیرند. بنابراین در خاکهای آهکی، نیاز به کاربرد سولفات روی متداولتر است.
بافت خاک نیز اهمیت دارد: خاکهای سبک شنی و خاکهای کم آلی معمولاً محتوای روی پایینتری دارند و فرسایش سطحی میتواند ذخایر روی خاک را کاهش دهد؛ افزودن ماده آلی و اصلاح با گوگرد در بعضی شرایط مفید است.
نکته عملی این است که قبل از تصمیمگیری درباره میزان و روش کاربرد، آزمون خاک (و در صورت نیاز آزمون برگ) انجام شود تا نسبت P:Zn در خاک نیز بررسی شود؛ نسبت نرمال پیشنهادی فسفر به روی معمولاً نزدیک به 10:1 است.
مزایا و محدودیتهای استفاده از سولفات روی
مزایا شامل افزایش رشد ریشه، بهبود فتوسنتز، افزایش کیفیت میوه، مقاومت بهتر به استرس و رفع کمبودهای ریزمغذی است؛ سولفات روی به دلیل حلالیت خوب و قیمت مناسب، منبع اقتصادی روی محسوب میشود.
محدودیتها عبارتند از: احتمال سوزانندگی برگ در محلولپاشی غلیظ، تاثیر منفی در صورت مصرف بیش از حد (فیتوتوکسیسیته)، و کاهش کارایی در خاکهای بسیار قلیایی مگر همراه با اقدامات اصلاحی.
همچنین تزریق نادرست یا مقادیر نامتعادل میتواند تعاملات غذایی (مانند رقابت با فسفر یا منگنز) را تغییر دهد؛ لذا تاکید بر آزمایش و تجویز مبتنی بر نیاز است.
در برنامههای کودی تلفیقی، همزمانی کودهای فسفاته و روی باید مدیریت شود تا نسبت P:Zn حفظ شود و از کاهش قابلیت جذب روی جلوگیری گردد.
نکات ایمنی و احتیاط
سولفات روی در غلظتهای بالا میتواند خورنده باشد؛ هنگام تهیه و استفاده از محلولها از وسایل حفاظت فردی (دستکش، عینک، ماسک) استفاده کنید و تجهیزات را پس از مصرف آبکشی نمایید.
در محلولپاشیها به دستورالعمل تولیدکننده و ترکیب با سموم یا کودهای دیگر توجه کنید؛ برخی ترکیبها ممکن است بیاثر یا مضر باشند. از اسپری در شرایط باد شدید یا تابش مستقیم آفتاب خودداری شود.
پایش، آزمون خاک و برنامهریزی تغذیهای
پایش منظم خاک و برگ بهترین راه برای تشخیص نیاز به روی است؛ توصیه میشود هر 1–3 سال یکبار آزمون خاک انجام شود و در صورت مشاهده علائم، نمونه برگ نیز برای تایید کمبود ارسال شود.
نتایج آزمون باید در تدوین برنامه کودی تلفیقی (NPK و ریزمغذیها) وارد شود؛ مصرف تدریجی و تقسیم دوزها معمولاً اثرات پایدارتری نسبت به یک بار مصرف سنگین دارد و ریسک زیان به گیاه را کاهش میدهد.
در خاکهایی که pH بالا و محتوای فسفر زیاد دارند، در صورت امکان از کلاتهای روی یا اصلاحکنندههای اسیدیکننده بهره ببرید تا مقاومت خاک در برابر آزادسازی روی کاهش یابد و کارایی افزایش یابد.
نتیجهگیری و توصیههای عملی
سولفات روی یک منبع اقتصادی و قابل دسترس برای تامین ریزمغذی روی در کشاورزی است که با انتخاب فرم مناسب و روش کاربرد صحیح میتواند کیفیت و کمیت محصولات را بهبود بخشد. اما موفقیت برنامه نیازمند آزمون خاک، تعیین دوز مناسب و رعایت نکات ایمنی است.
توصیههای کلیدی: قبل از کوددهی آزمون خاک انجام دهید؛ در شرایط کمبود حاد از محلولپاشی برگ برای پاسخ سریع استفاده کنید؛ برای تامین پایدار درختان و مزرعه از کاربرد خاکی مناسب و ترکیب با مواد آلی بهره ببرید.
در حال
جستجو...
